پوشش و نسبت آن با عزت‌نفس زنان

 نگاه دینی نیز تأکید دارد که آنچه به قلب راه پیدا می‌کند از طریق چشم‌هاست و بنابراین رعایت پوشش مناسب می‌تواند سپری در برابر آسیب‌های ناشی از شیءانگاری باشد. حجاب نباید تنها برای جلب رضایت دیگران باشد، بلکه باید به‌عنوان روشی برای حفاظت از شخصیت و هویت فردی در نظر گرفته شود.

نشست تبیینی علمی «هویت انسانی در پرتو حجاب فاطمی» با ارائه حجت‌الاسلام دکتر محمد تاجیک، عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده برگزار شد.

 وی گفت: این موضوع بسیار کلیدی و حیاتی برای معارف دینی ما است که درعین‌حال زمانه و روزگار نیز ضرورت آن را دوچندان می‌کند. بحثی فرا دینی که نام آن را پوشش می‌گذارم. بحثی که کاملاً فرا دینی است و ادبیات گسترده‌ای در عالم غرب دارد که از ایده‌های دینی دفاع می‌کند.

وی ادامه داد: دو نوع هویت داریم: یک هویتی که خودمان از خود درک می‌کنیم و می‌فهمیم چگونه هستیم و دوم شخصیتی که در ذهن دیگران داریم و تصوری که از ما دارند.

دکتر تاجیک با تأکید بر دقت دیگران بر نشانه‌های بیرونی توضیح داد: دیگران ما را باتوجه‌به آن امور و نشانه‌های بیرونی یا (cues) ارزیابی می‌کنند که به آن نظریه ذهن یا Theory of Mind یا Mentalizing می‌گویند. این پدیده در غرب از دهه هفتاد و هشتاد مورد بررسی قرار گرفته و از حیوانات آغاز شده و به حوزه انسان‌ها منتقل شده است.

وی ادامه داد: ما با رفتار بیرونی افراد، موضع‌گیری و قضاوت می‌کنیم. برای مثال، یک جوان را ببینید که محاسن پرپشتی دارد. در این مورد، احتمالاً خواهید گفت او یک فرد مذهبی است؛ اما بعد می‌بینید پشت‌گوش او خال‌کوبی مثلاً خرچنگ است. این شاید سریع دید شما را تغییر دهد و رویکرد شما را به این سمت می‌برد که تصور ابتدایی شما درست نبوده است. حتی اگر یک شخص بگوید که او توبه کرده است، باز هم تصورتان تغییر خواهد کرد. نشانه‌هایی که از بیرون دریافت می‌کنیم، باعث می‌شود که قضاوت‌هایی نسبت به افراد داشته باشیم.

عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده با اشاره به تعبیر «ضَعْ أَمْرَ أَخِیکَ عَلَى أَحْسَنِهِ» یادآور شد: به همین دلیل در ادبیات دینی بسیار سفارش شده است که از نشانه‌ها تعبیر درستی داشته باشید، چون می‌تواند زمینه‌ساز اتفاقات نادرستی باشد. کار برادر خود را بر بهترین وجه حمل کنید. این یک رفتار است که تفسیرهای مختلفی می‌توان از آن داشت. در روایات گفته‌اند که نه‌تنها تفسیر مناسب، بلکه بهترین تفسیر را برای آن فعل داشته باشید.

وی افزود: به همین دلیل در نظریه ذهن یا Theory of Mind می‌گویند که ما در نوع مواجهه با دیگران، شخصیت خود را می‌سازیم، نه با چیزی که در درون داریم. Mentalizing می‌گوید که ما ذهن دیگران را با رفتار و آن چیزی که خروجی و قابل‌رؤیت است، می‌سازیم نه با چیزی که نیت درونی ماست. بازنمایی ما از خود در ذهن دیگران و به‌عبارت‌دیگر، شخصیتی که از خود در ذهن دیگران شکل می‌دهیم، بخشی‌اش با همین ظواهر وجودی ماست که اسم آن را پوشش و تیپ می‌گذاریم.

دکتر تاجیک سپس به نکاتی از کتاب “The White Room: Relations of Clothes” اشاره کرد که در واقع مجموعه‌مقالاتی است که می‌گوید: «کمد لباست را به من نشان بده تا بگویم چطور آدمی هستی».

 وی ادامه داد: نظریه‌ای به نام نظریه شیءانگاری یا Objectification وجود دارد که کلیدواژه‌های مختلف آن را توضیح می‌دهم. در فضای روان‌شناختی و اخلاقی، اولین‌بار فرید دیکسون و رابرت در سال ۱۳۹۷ مقاله‌ای نوشتند و یک شیفت بسیار قوی در ادبیات علمی ایجاد کردند و در واقع این نقطه شروعی برای تحقیقات و پژوهش‌های بسیار در این زمینه بود.

عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده شیءانگاری را یکی از دلایل مخالفت‌ها با پورنوگرافی دانست و خاطرنشان کرد: این بحث در مقابل نهضت انقلاب جنسی و گسترش پورنوگرافی و مباحث اخلاقی ایجاد شد. کسانی که مخالف گسترش پورنوگرافی بودند، یکی از استدلال‌هایشان این بود که پورنوگرافی به ما نگاه شیءانگاری به زنان را القا می‌کند که از لحاظ اخلاقی قبیح است و استدلال کانتی می‌گوید که هر انسانی غایت فی‌نفسه است و نباید از آن به‌عنوان ابزار استفاده کرد.

دکتر تاجیک در توضیح سویه جنسی شیءانگاری اظهار داشت: سویه جنسی یعنی اینکه طرف مقابل از حیث جنسی تبدیل به یک شیء شود. فردریکسون و رابرت می‌گویند نکته جالب‌توجه این است که Objectification بیشتر درباره زنان است تا مردان.

وی ادامه داد: Objectification درباره مردان هم وجود دارد، اما به‌شدت کمتر؛ به‌خصوص در فرهنگ ما که کمتر به مرد به‌عنوان ابژه جنسی نگاه می‌شود. دستور حجاب کامل برای زنان آمده، درحالی‌که نگاه‌کردن دستور چشم‌پوشی به مردان داده شده است. در واقع ابتدا مرد باید نگاه نکند، چون زن بیشتر شیءانگاری می‌شود و زن نیز باید یک حفاظ برای خود ایجاد کند.

دکتر تاجیک مسئله پوشش را در شیءانگاری بسیار حائز اهمیت و دقیق دانست و تأکید کرد: یکی از نکاتی که بسیار جالب است، این است که فکر می‌کنیم پوشش محدودیت است و در جامعه نمی‌توانیم فعالیت کنیم. درحالی‌که یکی از نکات بسیار جالب این است که تحقیقی به نام (Interactive Body Presence Social Interactions) می‌گوید شیءانگاری باعث شده است که حضور بسیاری از زنان را در جامعه محدود کند.

وی افزود: وقتی به زن به‌مثابه شیء نگاه شده و انسانیتش نادیده گرفته می‌شود، باعث می‌شود او در خانه ماندن را ترجیح دهد و حضورش را در اجتماع کم‌رنگ کند. اگر ما می‌خواهیم زنانمان حضور بیشتری در جامعه داشته باشند، باید به مسئله پوشش بیشتر تأکید کنیم.

 عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده با اشاره به یکی از تجارب عینی در زمینه پوشش ابراز داشت: اولین باری که من با این موضوع روبرو شدم، یک مصاحبه خانم انگلیسی در زمان جام جهانی قطر بود که به‌عنوان تماشاچی رفته بود و توییت زده بود یا مصاحبه کرده بود و گفت: «اولین‌بار است که من یک هفته در قطر هستم و ندیدم یک نفر Catcalling داشته باشد». Catcalling به معنای متلک انداختن است. بعد این باعث شد که من بروم و تحقیق کنم که این غرب چشم و دل سیر چگونه این‌طور می‌شود؟

وی ادامه داد: فیلمی وجود دارد که از یک خانم در دو موقعیت در خیابان منهتن آمریکا منتشر شده؛ در یک موقعیت، خانم لباس تنگی به تن دارد که اندام‌های بدن را نشان می‌دهد و در خیابان راه می‌رود. او می‌گوید در حدود پنج ساعت نزدیک صد تکه و متلک به او می‌اندازند! در موقعیت دوم مانتوی بلندی به تن دارد و در این موقعیت یک نفر هم مزاحم او نمی‌شود. از این موقعیت برمی‌آید که دو چیز مهم است: هم محیط و هم پوشش.

دکتر تاجیک در توضیح پدیده خود شیءانگاری گفت: خود شیءانگاری از فرهنگ و از جانب Context به انسان تحمیل می‌شود. Objectifier و در واقع کسی که شما را شیءانگاری می‌کند، از بیرون به شما نگاه می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد هرچقدر نگاه خیره شی‌ء انگار کننده بیشتر شود، شیءانگاری و انسانیت‌زدایی از فرد بیشتر می‌شود.

عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده با اشاره به کتاب «Feminine and Domination» از بارتکی توضیح داد: او معتقد است فضای شیءانگارانه محصول آن فضای ظالمانه و پدرسالارانه نهادینه شده در فرهنگ غرب است که برای مقابله با آن باید فرهنگ را اصلاح کرد؛ یکی از این اصلاحات برای زنان و تحت عنوان اصلاح پوشش است. این کتاب می‌گوید اگر زنان لباس‌های خاصی بپوشند، از انسانیت خود ساقط می‌شوند و اجازه می‌دهند که دیگران به‌عنوان یک جسم به آن‌ها نگاه کنند.

وی افزود: نوسبا، اولین‌بار در سال ۱۳۹۴ بحث شیءانگاری را از جهت مفهومی تجزیه‌وتحلیل کرد و گفت هفت مؤلفه دارد که یکی از آنها Fragility یا قابلیت تعویض است. سال ۲۰۱۲ این مفهوم را طی یک تست روان‌شناختی بررسی کردند و دیدند وقتی شما به یک زن به دید شیءانگاری نگاه می‌کنید، فکر می‌کنید که می‌توانید او را عوض کنید و این نکته بسیار مهمی است.

یکی از موضوعاتی که اکنون دغدغه شده، مسئله خیانت است و اینکه حتی اگر زن خود را Sexualized کرده و دائماً روی ظاهر کار کند و به شخصیت خود نپردازد، ناخودآگاه این پیام را به مرد می‌دهد که من این بدن هستم و مرد وقتی این احساس را کرد، می‌گوید که برویم سراغ چیز جدیدتر و اینجا پدیده خیانت شکل می‌گیرد.

دکتر تاجیک در توضیح تحقیقاتی که درباره مسائل پوشش انجام شده گفت: در تحقیقی با نام “Francis Objects to Human Beings” عواملی که باعث می‌شود دید انسانی به زنان داشته باشیم بررسی شده است. نتیجه این تحقیق این است که وقتی قسمت‌های جذابیت جنسی را پوشانده‌اند، دید انسانی و فردی و شخصیت زنان برای مردها برجسته شده است.

وی سپس شرم از بدن را یکی از نتایج خود شیءانگاری دانست و تأکید کرد: شرم از بدن و ارزیابی منفی از بدن خود، در زنانی که پوشش نامناسبی دارند، خیلی بیشتر است. خود شیءانگاری می‌گوید که شما دائم باید تلاش کنید تا ایده‌آل‌های زیبایی که در جامعه ترویج می‌شود را داشته باشید.

وی ادامه داد: بیشتر شیءانگاری در زنان اتفاق می‌افتد و کمتر در مردان دیده می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد زنان بیشتر آسیب می‌بینند. تحقیقات بسیار زیادی نشان داده‌اند که اولین نکته شرم از بدن و افسردگی‌های شدید و اختلال در روابط جنسی به زنانی که به این آسیب در روابط جنسی دچار اختلال می‌شوند و طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، چهل و یک درصد زنان مبتلا به اختلال جنسی هستند و شیءانگاری یکی از عوامل است. همچنین اضطراب نیز تقریباً زنان دوبرابر مردان به اختلال اضطراب مبتلا هستند.

عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده تضعیف عزت‌نفس را مهم‌ترین آسیب شناخته شده در ادبیات پژوهشی غرب دانست و تأکید کرد: صرف شیءانگاری به‌شدت عزت‌نفس فرد را پایمال می‌کند و یکی از علل اصلی خشونت علیه زنان است. تحقیقات نشان داده‌اند که کودکانی که والدینشان بسیار زیاد به‌ظاهر خود توجه دارند، بیش از سایر کودکان دچار شرم از بدن می‌شوند.

دکتر تاجیک در ادامه با اشاره به تأثیر رسانه‌ها و شدت فرهنگ شیءانگاری در رسانه‌ها خاطرنشان کرد: صدها تحقیق، نقش رسانه را در فرهنگ شیءانگاری بررسی کرده است. به‌صورت رسمی می‌بینیم که فردی روغن تبلیغ می‌کند، بیش از آنکه ظرف روغن و سرخ‌شدن را نشان دهد، چهره زن را نمایش می‌دهد. یا در تبلیغ دیگری یک زن چشم‌آبی و خوش‌تیپ را نشان می‌دهند. این نکته بسیار حائز اهمیت است.

نظریه Cultivation می‌گوید وقتی چیزی زیاد در معرض قرار می‌گیرد، راه در قلب باز می‌کند و به جهان‌بینی تبدیل می‌شود. در تحقیقی تأثیر تلویزیون بر رفتارهای سلامتی و رفتارهای جنسی و پوششی در یک بازه زمانی ۳۵ساله بررسی کرده‌اند و دیده‌اند بین تغییراتی که در اثر تلویزیون در نسل تلویزیون ایجاد شده، ارتباط قوی و مثبتی وجود دارد.

وی افزود: این همان چیزی است که ما خودمان در ادبیات دینی می‌گوییم: «القلب مصحف البصر». هرچه ورودی چشم باشد، در چشم نمی‌ماند و به قلب می‌رود.

 وی همچنین پرسید: حد حجاب چقدر است؟ آن قدری است که به شما به‌عنوان انسان نگاه کنند. وقتی شما را نگاه می‌کنند، باید به انسانیت شما توجه کنند. حجابی است که ما باید برای هویت و شخصیت خودمان دنبال کنیم، نه برای دیگران. اگر بخواهیم به هویت انسانی برسیم، باید این حرز و سپر را همیشه همراه داشته باشیم و هرچه از این حرز دور باشیم، از تصویر انسانی دور خواهیم شد.

مفتاح انسانی اسلامی