مطالعات زنان و دریچه‌ای نو به تاریخ بوشهر

کتاب «سدیدالسلطنه و مطالعات زنان خلیج فارس در عصر قاجار» از انتشارات هامون نو از جمله کتابهایی است که برای پژوهشگران و دوستداران به تاریخ بوشهر و خلیج فارس نه تنها یک کتاب خواندنی و فرحبخش است؛ بلکه یک روش و سبک تاریخ نگاری نوین هم در تاریخ بوشهر محسوب می‌شود. گفتنی است سید قاسم یاحسینی (نویسنده کوشا و پر تلاش بوشهری) سال ۱۳۹۳ کتاب «روزنامه مظفری؛وضعیت زنان پیش از مشروطه»  و کتاب « زن بوشهر؛ در جنگ و فرهنگ» سال ۱۳۹۴ را منتشر کرده بود. همچنین کتاب خاطرات همسران شهدا از دیگر آثار این نویسنده در حوزه مطالعات زنان به شمار می‌رود.

باید به دیده داشت که سید قاسم یاحسینی امروز دقیقا در جایی ایستاده و به تاریخ بوشهر می‌نگرد که نیازمند این نگاه و رویکرد در تاریخ بوشهر هستیم. دانایی و توانایی او از تاریخ بوشهر بی‌همتاست! که باید او را در ردیف تاریخ نویسان پیشرو و صاحب سبک در ثبت تاریخ گذشتگان به شمار آوریم.

یاحسینی، با کنکاشی دقیق و موشکافانه به سراغ کتاب‌های تاریخی می‌رود و سوژه‌های خود را با پس زمینه مطالعاتی خود همسو نموده و برمی‌گزیند و تازه‌هایی نو به خواننده عرضه می‌دارد. هر چند سدیدالسلطنه پیشتاز و پیشگام مطالعات زنان لقب داده شده است؛ اما نباید از این مطلب هم غافل بود که یاحسینی هم پیشگام و پیشتاز شیوه‌ مطالعاتی نوینی در ثبت تاریخ بوشهر است که در این عرصه باید او را از پیشقراولان تحلیل‌‌های جامعه‌شناسی و کاربرد نظریه‌های علوم اجتماعی و پژوهش‌های میان‌رشته‌ای دانست و تفکر و اندیشه‌اش را مورد ستایش و احترام قرار داد. هر چند نقد و نظر هم به کارش وارد باشد؛ اما ارزش و اعتبار رویکرد او تلاش او در ثبت تاریخ بوشهر واقعا ستودنی است.

سدیدالسلطنه به قول یاحسینی درباره زنان«مطالب خام و پراکنده، ولی بسیار با اهمیت و قابل توجهی در این باره به¬ شکل پیمایشی و میدانی گردآوری و ثبت کرده» و به راستی، یاحسینی کوشیده از دل جامعه مرد سالار عصرقاجار، محققانه پرده از نقاب زنان این دوره بگشاید و حرف‌های نو و تازه‌ای بیان نماید که امروز برای برون رفت از تاریخ نویسی محض در نگارش تاریخ بوشهر سخت به آن نیازمندیم. این نگارش هم ستودنی و هم می‌تواند راهگشای حل و فصل بسیاری از تنگناهای تاریخ بوشهر باشد. پیشتر در مقاله‌ای نگارنده این نوشتار، با عنوان «صد سال پژوهش تاریخ نگاران در استان بوشهر» به چند نسل تاریخ نویسان اشاره کرده‌ام.

اما این اثر تمایز خاصی با دیگر آثار یاحسینی دارد و آن هم اینکه نویسنده در نگارش این کتاب مباحث بین رشته‌¬ای را با عنایت به ¬مکاتب فکری و رشته‌هایی چون «تاریخ از پائین»، «تاریخ خُرد»، «تاریخ روزمره»، «مطالعات زنان»، «تاریخ-نگاری زنان»، «انسان شناسی فرهنگی»، «تاریخ محلی»، «خلیج فارس شناسی» پیش چشم داشته است. وقتی بدانیم که سدیدالسلطنه تنها چند صفحه آن هم پراکنده و خام به موضوع زنان پرداخته  (از جمله آداب ازدواج، حمام‌های زنانه، زایمان، پوشاک و زیورآلات زنان، زنان موسیقی نواز، مرگ و میر زنان بوشهری در طاعون و…) بیشتر به اهمیت کتاب و نگاه یاحسینی پی می‌بریم.

کتاب «سدیدالسلطنه و مطالعات زنان خلیج فارس در عصر قاجار» دارای یک مقدمه و چند مقاله پژوهشی و در اصل مجموعه مقالاتی از جمله: «نقش احمد اقتداری در احیاء آثار سدیدالسلطنه»، «سدیدالسلطنه و مطالعات زنان بوشهر در عصرقاجار»، «سدیدالسلطنه و زنان گرجیه در بوشهر»، «زنان شاعر در مشوش نامه سدیدالسلطنه»، «غذاهای محلی بوشهر در عصر قاجار و انقلاب مشروطیت»، «زنان و دختران در زندگی و نگاه سدید السلطنه» و … می‌باشد که بسیار با اهمیت و خواندنی است. 

از موضوعات جالب کتاب : زنان خلیج فارس در کشتی، کامله زنی که سر سه شوهر را خورد، آیینه‌ای برای زنان (شرح هدایایی که مردان قاجار به زنان می دادند)، زنان و ازدواج اجباری، حلوای زایمان، تعدد زوجات، زنِ شوهرکُش‌، روزگار کنیزهای خلیج فارس، سه دختر سید احمد، دختری که شاعر لاری را داغدار کرد و… می‌باشد که هر کدام موضوعات بکر و تازه‌ای هستند.

از دیگر نکاتی که باید به آن اشاره کرد، افسوس‌ها و دریغ‌های نویسنده کتاب است. افسوس از ناتمام بودن و کم نوشتن سدیدالسلطنه از سرنوشت و احوال چهار هزار زن و بچه در صنعت نفت آبادان در نخستین سالهای ورود صنعت نفت به ایران و دختران سید محمد که به حال آنان دلسوزی دارد و با نوشتن «بیچاره دختران سید محمد» احساسات خود را نشان می‌دهد تا بدانیم که نویسنده کتاب، واقعا یک فمینست مسلمان است!

کتاب دارای تصاویری از زنان ایران و بوشهر عصر قاجار است و تنها عکس پایان کتاب مربوط به دوره پهلوی است که با عنوان استقبال زنان و مردان بوشهری از موکب احمدشاه قاجار (صفحه ۱۶۱) نوشته شده که صحیح نیست و عکس دیگری از کتاب در صفحه ۷۲ که بعید به نظر می‌رسد، که این عکس مربوط به بندر بوشهر دوره قاجار باشد.

با این وجود، یاحسینی سخت کوشیده از کمترین اشاره سدیدالسلطنه بیشترین فهم و تحلیل نزدیک به واقعیت زنان در جامعه عصر قاجار را روایت کند. آنگونه که سدیدالسلطنه به صورت آگاهانه از کم و زیاد مسائل پیرامون زمانه خود غافل نبوده، یاحسینی هم با همان دقت نظر تلاش کرده با همین اندک دانستنی‌ها بیشترین و بهترین بهره‌برداری پژوهشی را از این یادداشت‌های ارزشمند بنماید.

هر جا سدیدالسلطنه با دقت نظر تنها به توصیف بسنده کرده، اما یاحسینی تفسیر و تحلیل گوناگون نموده است. ارزش و اعتبار کار پژوهشی استاد سید قاسم یاحسینی این نوید را به تاریخ دوستان بوشهری می‌دهد، که در آینده نزدیک این روش تاریخ نگاری با اقبال بیشتری همراه خواهد بود. آنگونه که مکتب آنال، دریچه‌ای نو، پیش چشم تاریخ نگاران گشود، یاحسینی هم دریچه‌ای نو را برای علاقمندان و پژوهشگران تاریخ بوشهر گشوده است که از این منظر هم می‌توان دقیق‌تر و از نمای نزدیک‌تر به تاریخ بوشهر نگریست و از خواندن کتاب تاریخی درباره بوشهر لذت بیشتری برد.

و در آخر باید بگویم به راستی که یاحسینی در نوشتار خود آنچه خواسته، توانسته در این کتاب بگوید که بنا به شعری منسوب به طاهره قره‌العین: گر به تو افتدم نظر، چهره به چهره روبه رو/// شرح کنم غم تو را، نکته به نکته، مو به مو