قلم‌های خاموش زیر سایه طالبان

به گزارش یورونیوز، اسنادی که در شهریور ۱۴۰۴ (اوت ۲۰۲۵) به دانشگاه‌های دولتی و خصوصی افغانستان ابلاغ شده، نشان می‌دهد که طالبان ۴۵۰ عنوان کتاب دانشگاهی را از برنامه آموزشی حذف کرده‌اند. از این میان، ۱۴۰ عنوان به دلیل نویسنده‌بودن زنان و ۳۱۰ عنوان به دلیل ارتباط با نویسندگان یا ناشران ایرانی از نظام آموزشی کنار گذاشته شده است.

ضیاءالرحمن آریوبی، معاون علمی وزارت تحصیلات عالی طالبان، در نامه‌ای با عنوان «شیخ‌الحدیث» اعلام کرده که علما و متخصصان شرعی پس از بررسی رشته‌های تحصیلی، این کتاب‌ها را به دلیل «تضاد با اصول شرعی و سیاست‌های نظام» شناسایی کرده‌اند. یک عضو کمیته بررسی کتاب‌ها نیز صراحتاً تأیید کرده که «همه کتاب‌های تألیف زنان غیرقابل تدریس» هستند و هدف از ممنوعیت کتاب‌های ایرانی نیز جلوگیری از نفوذ محتوای ایرانی در برنامه درسی افغانستان است.

این محدودیت تنها به کتاب‌ها ختم نمی‌شود. بر اساس همین دستورالعمل، تدریس ۱۸ مضمون درسی به‌طور کامل ممنوع شده است؛ از جمله حقوق بشر و دموکراسی، نظام‌های انتخاباتی، حکومت‌داری خوب، جامعه‌شناسی زنان، ارتباطات جنسیتی، نقش زنان در ارتباطات عامه، آزار و اذیت جنسی، تاریخ ادیان و فلسفه اخلاق. همچنین ۲۰۱ درس دیگر در رشته‌هایی چون حقوق، علوم سیاسی، روابط بین‌الملل، روان‌شناسی و مشاوره به‌عنوان «دارای مشکلات نسبی» معرفی شده‌اند که باید با اعمال اصلاحات تدریس شوند.

استادان دانشگاه نسبت به پیامدهای این تصمیم هشدار داده‌اند. نصرالله استانکزی، استاد پیشین دانشگاه کابل، حذف گسترده منابع درسی بدون ارائه جایگزین را «خطای بزرگ» دانسته و گفته این اقدام آینده جوانان را با «خلأ جدی» روبه‌رو می‌کند. فیض‌الله جلال، استاد دیگر، نیز معتقد است این سیاست‌ها افغانستان را «صدها سال عقب می‌برد» و در واقع با جایگزین کردن مضامین مسلکی با مضامین دینی، دانشگاه‌های افغانستان را سقوط می‌دهند.

بررسی فهرست کتاب‌های ممنوعه نشان می‌دهد این اقدام دامنه وسیعی از رشته‌ها، از شرعیات و حقوق تا اقتصاد، علوم اجتماعی، روان‌شناسی و هنرهای زیبا را در بر می‌گیرد. در میان نویسندگان ایرانی ممنوع‌شده، نام اندیشمندانی مانند عبدالرحمان عالم، حسین بشیریه، حاتم قادری، احمد نقیب‌زاده و سیروس شمیسا به چشم می‌خورد. برخی کتاب‌های ممنوع‌شده مانند «ایمنی در آزمایشگاه شیمی» نوشته ردینه معتمدی هیچ ارتباطی با مسائل عقیدتی ندارند و به نظر می‌رسد تنها دلیل حذف آنها «زن بودن نویسنده» باشد.

تحلیلگران این تصمیم را در چارچوب سیاست‌های سیستماتیک طالبان برای حذف تدریجی زنان از عرصه عمومی و قطع ارتباط علمی افغانستان با جهان می‌دانند. طالبان از زمان بازگشت به قدرت در سال ۲۰۲۱، درگاه دانشگاه‌ها را به روی زنان بسته، معاش استادان زن را کاهش داده و به‌تدریج آنان را از فهرست کارمندان دانشگاه‌های دولتی حذف کرده‌اند.

اقدام اخیر در ممنوع‌کردن کتاب‌های نویسندگان زن را می‌توان حلقه آخر این زنجیره محدودیت‌ها دانست؛ در حالی که حکومت طالبان هم‌زمان در تلاش برای کسب وجهه بین‌المللی است و به‌تازگی روسیه به‌عنوان نخستین کشور جهان این حکومت را به رسمیت شناخته است. این تناقض نشان می‌دهد که چگونه ملاحظات ژئوپولیتیک قدرت‌های بزرگ می‌تواند بر سرنوشت آموزشی و حقوق بشری میلیون‌ها انسان اثر بگذارد.