تهدید لوازم آرایشی برای چهره معصوم کودکان

در شلوغی یک فروشگاه لوازم آرایش، دو زن در مورد اکسیدان و رنگ موی مناسب مشغول صحبت با فروشنده‌اند؛ اما بین این گفت‌وگوهای بزرگسالانه، صحنه‌ای دیگر به چشم می‌خورد. دو دختربچه با اشتیاق و کنجکاوی مشغول وارسی لوازم آرایشی‌ هستند.

قدشان به زور به میز می‌رسد اما با خنده و بازی بالا می‌آیند، رنگ‌ها را بررسی می‌کنند و بعد از مشورت‌هایی که باهم انجام می‌دهند، هر کدام یک وسیله‌ آرایشی را انتخاب می‌کنند و با لبخندی شیطنت‌آمیز، آن را به مادرشان می‌دهند. مادر بی‌هیچ تعجبی وسیله را می‌گیرد، آن را نگاه می‌کند و کنار خریدهایش قرار می‌دهد. فروشنده هم با حالتی بی‌تفاوت آن را حساب می‌کند؛ گویی خرید وسیله آرایشی برای کودکان، عجیب نیست و تنها بخش کوچکی از یک خرید معمولی است.

اسباب‌بازی‌های بزرگسالان در دستان کودکان

سال‌ها پیش، دختربچه‌ای که صورتش را با لوازم مادرش خط‌خطی یا به قول خودش آرایش می‌کرد، صحنه‌ای بازیگوشانه می‌آفرید که تقلیدی کودکانه از بزرگسالان بود. با این حال آنچه امروز در برخی مدارس، شبکه‌های اجتماعی و فروشگاه‌ها می‌بینیم، چیزی فراتر از رفتارهای صرفا کودکانه است.

تمایل به آرایش در بین کودکان، به‌خصوص دختران نه‌تنها افزایش پیدا کرده، بلکه با بازاری گسترده در حال نهادینه شدن است. گزارش بنیاد Renfrew نشان می‌دهد، حدود ۶۵ درصد از دختران، بین ۸ تا ۱۳ سالگی شروع به استفاده از وسایل آرایشی می‌کنند.

در ایران پژوهش‌های دقیقی در این زمینه انجام نشده است، با این وجود با رصد شبکه‌های اجتماعی به‌خصوص آن گروه از صفحاتی که از کودکان برای تبلیغاتشان استفاده می‌کنند، وضعیت مشابهی دیده می‌شود. براساس اظهارات فروشندگان، تقاضا برای محصولات «کودک‌پسند» مانند پالت‌های کوچک رنگ چهره و لاک‌های اکلیلی در حال افزایش است.

بزک بازار برای کودکان معصوم

بازار مصرف به ‌سرعت خود را با این تقاضا هماهنگ کرده است. برندها محصولاتی با رایحه‌های شیرین، بسته‌بندی‌هایی شبیه اسباب‌بازی و طراحی‌های فانتزی تولید می‌کنند اما پشت این ظاهر کودکانه، همان ترکیبات آرایشی بزرگسالان یعنی سرب، مواد حساسیت‌زا و پارابن وجود دارد.

دکتر رویا مرجانیان، معاون فنی اداره کل فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی سازمان غذا و دارو درخصوص عرضه لوازم آرایشی مخصوص کودکان در قالب اسباب‌بازی می‌گوید: «مواد شیمیایی استفاده شده در این لوازم فاقد کنترل کیفی بوده و به راحتی از طریق پوست بدن و راه‌های تنفسی کودکان جذب می‌شود. این وسایل در ‌مدت کوتاه می‌توانند مشکلات جدی مانند آلرژی‌های تنفسی و پوستی ایجاد کنند و در طولانی مدت، به خاطر انباشت مواد شیمیایی در بدن، احتمال ابتلا به ناباروری، اختلالات یادگیری، آسیب‌های سیستم عصبی و سرطان را افزایش دهند.»

آرایش برای کودکان به بازی تقلیل پیدا کرده، اما گاهی در عمل به بخشی از فرایند اجتماعی ‌شدن آن‌ها تبدیل می‌شود. در این بین، مرز میان بازی، مصرف و بازاریابی به‌طرز نگران‌کننده‌ای کمرنگ شده است. متخصصان هشدار می‌دهند که بدن و پوست کودکان بسیار آسیب‌پذیرتر از بزرگسالان است و جذب این مواد از طریق تنفس یا پوست، می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری داشته باشد.

علاوه بر این، روان‌شناسان کودک بر این باورند که آرایش در سنین پایین با نهادینه‌سازی هویت ظاهرمحور، ساختار روانی کودک را تغییر می‌دهد. کودک در سنینی که باید استقلال، عزت‌ نفس و خلاقیت را تجربه کند با ارزش‌گذاری بیرونی بر ظاهر خود مواجه می‌شود.

در چنین شرایطی، تصویر بدن از حالت طبیعی به ابژه‌ای برای تأیید و بازخورد تبدیل می‌شود. اهمیت این موضوع به اندازه‌ای است که یونیسف نیز در هشدارهای مکرر خود، نسبت به بازنمایی جنسی، بزرگسالانه یا زیباشناسانه کودکان در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی هشدار داده است؛ بازنمایی‌هایی که می‌توانند منجر به اضطراب، کاهش اعتماد به نفس و حتی زمینه‌ساز آسیب‌های جدی‌تری شوند.

سکوت قانون

در ایران، قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (مصوب ۱۳۹۹) تصریح می‌کند که هرگونه بهره‌کشی اقتصادی، جسمی یا استفاده ابزاری از کودک که سلامت جسمی یا روانی او را به مخاطره اندازد، جرم محسوب می‌شود. استفاده از تصویر کودک آرایش‌شده در شبکه‌های اجتماعی یا تبلیغات برندهای آرایشی، حتی اگر از سوی والدین و با نیت سرگرمی انجام شود، ممکن است مصداق چنین بهره‌کشی‌ای تلقی شود. این بند قانونی، اگرچه کمتر مورد استناد قرار گرفته، می‌تواند پشتوانه‌ای برای مداخله اجتماعی برابر روندی باشد که چهره‌ای بی‌خطر از خود نشان می‌دهد اما در باطن آسیب‌زاست.

کودکانی که سبک زندگی بزرگسالان را تقلید می‌کنند

دکتر محسن اصغری نکاح، روان‌شناس کودک و دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد، در تحلیل علل این پدیده، آن را به تغییرات سبک زندگی بزرگسالان مربوط می‌داند. وی معتقد است: «در سال‌های اخیر، تظاهر به زیبایی به بخشی از زندگی روزمره بزرگسالان تبدیل شده است. طبیعی‌ است که این میل، به دنیای کودکان نیز سرایت کند.»

اصغری نکاح ادامه می‌دهد: «آرایش در کودکی فقط یک نشانه نیست، بلکه بازتولید تصویری از مقبولیت، ارزشمندی و موفقیت است که از طرف رسانه‌ها و والدین دائماً به کودک منتقل می‌شود. تصاویر فتوشاپ‌شده، فرهنگ دیده‌شدن و فیلترهای زیبایی الگویی ایجاد می‌کنند که در آن ظاهر، اولویت اول محسوب می‌شود. وقتی کودک می‌بیند که آرایش تحسین دیگران را بر می‌انگیزد، این تجربه در ذهن او نهادینه می‌شود.»

دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد تصریح می‌کند: «زیبایی ظاهری در رأس هرم ارزش‌های کودک قرار می‌گیرد و بقیه توانمندی‌های او به حاشیه رانده می‌شود. این روند، فراتر از یک عادت ساده است؛ مسیری ا‌ست که ممکن است باعث فرسایش تدریجی هویت کودک شود. اگر ظاهر به ارزش غالب کودک تبدیل شود، در بزرگسالی هم فرد دچار وابستگی روانی به تأییدهای دیگران خواهد شد. چنین فردی، ممکن است نتواند ارتباطات عمیق یا شناختی پایدار از خود و دیگران به دست آورد.»

هویت کودک در پیچ‌وخم نگاه‌ها

یکی دیگر از نگرانی‌ها، تأثیر این پدیده بر هویت جنسی کودکان است. مادر پسربچه‌ای ۸ ساله می‌گوید که فرزندش گاهی لب‌هایش را قرمز می‌کند و تلاش می‌کند مثل خواهرش آرایش کند. او این رفتار را طبیعی می‌داند اما اطرافیان اصرار می‌کنند که کودک باید به روان‌شناس مراجعه کند.

اصغری نکاح در پاسخ به این پرسش که آیا آرایش می‌تواند نشانه‌ای از اختلال هویت جنسی باشد، چنین توضیح می‌دهد: «هویت جنسی پدیده‌ای پیچیده است. آرایش فقط یکی از نشانه‌ها است و نباید آن را بیش از اندازه تفسیر کرد با این حال بدون تردید، این رفتار ممکن است بر هویت جنسیتی تاثیرگذار باشد، به‌خصوص اگر در بستر فرهنگی و تربیتی مناسبی تعریف نشده باشد.»

سه روایت

سوال اینجاست که رفتار درست در مقابل کودکی که آرایش می‌کند، چیست؟

«حمید» پدر پریسا ۸ ساله، معتقد است که سرکوب مستقیم، نتیجه معکوس دارد و می‌گوید: «من و همسرم به این علاقه کودک بی‌توجهی می‌کنیم. نه او را پس از آرایش تحسین می‌کنیم و نه واکنش منفی نشان می‌دهیم. نمی‌خواهیم آرایش در ذهن پریسا به یک تابو تبدیل شود. واکنش ما ملایم است تا خودش بفهمد که ارزش او به ظاهرش ربطی ندارد.» «ناهید» مادر سارا ۹ ساله، با نگاهی مداخله‌گرتر می‌گوید: «من خودم برایش لوازم آرایش کودک خریده‌ام؛ بدون سرب، مخصوص پوست‌های حساس.

ترجیح می‌دهم این تجربه زیر نظر من اتفاق بیفتد، نه پنهانی و با محصولات خطرناک. مهم‌تر از آن، گفت‌وگوست؛ درباره اینکه زیبایی یعنی چه و ارزش واقعی انسان کجاست.» اما در نقطه مقابل «مریم» مادر یک دختر ۶ ساله، ظاهر را ابزار ساختن اعتمادبه‌نفس می‌داند: «دخترم مثل بقیه زیبا نیست. چرا از کمی آرایش برای بالا بردن روحیه‌اش دریغ کنم؟» این دیدگاه از نظر روان‌شناس کودک، مسیر نگران‌کننده‌ای دارد. اصغری نکاح می‌گوید: «والدین باید مرز میان آراستگی و آرایش را برای کودک مشخص کنند. آراستگی فضیلت است اما نه در چارچوب نقش‌های بزرگسالانه. اگر کودک بدون درک این مرز، وارد فضای بزرگسالی شود، هویتش دچار انحراف خواهد شد.» اصغری نکاح بر لزوم «گفت‌وگویی هوشمندانه» میان والد و کودک تأکید می‌کند. به گفته او، حتی استفاده موقت از لوازم آرایش با نیت تربیتی نیز قابل توصیه نیست؛ چرا که ممکن است به الگویی تبدیل شود که بازگشت از آن دشوار است.

او می‌افزاید: «در عصر فیلتر، تصویر و بازنمایی اغراق‌شده از زیبایی، خانواده تنها پناهگاه کودک برای یافتن معنای اصالت، شایستگی و عزت نفس است. اگر والدین این مأموریت را به بازار و شبکه‌های اجتماعی واگذار کنند، باید در آینده با هویتی متزلزل و وابسته به تأییدهای بیرونی مواجه شوند.»

میل خانواده‌ها و به دنبال آن کودکان، امروز نگرانی‌هایی برای جامعه به بار آورده است. مسئله سر یک وسیله آرایشی یا لاک نیست؛ مسئله، کودکی‌ست که به‌جای تجربه کردن، می‌آموزد که دیده شود. در جهانی که ظاهر، ارزشی مستقل یافته، شاید مهم‌ترین مسئولیت خانواده این باشد که کودکش را به درون بازگرداند؛ به دنیایی که در آن، دوست‌داشتنی بودن به لبخند، کنجکاوی و بی‌نیازی از تأیید بیرونی و آرایش‌های ظاهری مربوط است.

روزنامه هفت صبح