تحول نقش زنان در سینمای ایران؛ از کلیشه‌های سنتی تا هویت‌های مستقل و چندوجهی

سینمای ایران، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای هنری و فرهنگی، همواره بازتاب‌دهنده‌ تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه بوده است. در این بین، نقش زنان در فیلم‌های ایرانی از گذشته تا به امروز تغییرات زیادی را تجربه کرده است. از کلیشه‌های سنتی که زنان را به‌عنوان همسران وفادار، دختران معصوم یا مادران فداکار نشان می‌دادند، تا هویت‌های مستقل و مدرن که زنان را به‌عنوان شخصیت‌های چندوجهی، پیچیده و گاه سرکش نشان می‌دهند، سینمای ایران مسیری طولانی و پر فراز و نشیب را پیموده است.

زنان در بیشتر موارد به‌عنوان نمادهای خانوادگی نشان داده می‌شدند که وظیفه‌ اصلی‌ آن‌ها تربیت فرزندان و مراقبت از خانواده بود. به‌عنوان مثال، در فیلم «گاو» به کارگردانی داریوش مهرجویی در سال ۱۳۴۸، شخصیت زن به‌عنوان همسری حامی و وفادار به شوهرش نشان داده می‌شود. در این دوره، زنان به ندرت به‌عنوان شخصیت‌های مستقل در فیلم‌ها حضور داشتند و بیشتر در نقش‌های غیر اصلی و تابع مردان ظاهر می‌شدند. این بازنمایی‌ها تحت تأثیر انتظارات اجتماعی از زنان و فرهنگ پدرسالارانه آن زمان بود که زنان را اغلب در چارچوب خانواده تعریف می‌کرد.

نبود فرصت‌های برابر برای زنان و محدودیت‌های اجتماعی در جامعه هم به این تصویر دامن می‌زد و سینما به‌عنوان آینه‌ای از این واقعیت عمل می‌کرد.

علاوه بر این، از زن در سینمای قبل از انقلاب استفاده ابزاری می‌شد و بسیاری از فیلم‌های سینمایی غیراخلاقی و مستهجن بود.

با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، سینمای ایران به مرحله‌ جدیدی وارد شد. در سال‌های اولیه‌ بعد از انقلاب، به دلیل محدودیت‌های سیاسی و فرهنگی، حضور زنان در آثار سینمایی کاهش پیدا کرد و نقش‌های آن‌ها محدودتر شد. فیلم‌هایی که در این دوره ساخته شد، بیشتر بر موضوعات ایدئولوژیک و انقلابی متمرکز بود و زنان در آن‌ها به‌عنوان نمادهای فداکاری و مقاومت در برابر دشمنان انقلاب نشان داده می‌شدند. این بازنمایی‌ها، اگرچه با دوره‌ قبل متفاوت بود، اما همچنان زنان را در قالب کلیشه‌هایی مشخص قرار می‌داد که هویت مستقل آن‌ها را کم‌رنگ می‌کرد. با این وجود، به تدریج سینمای ایران شاهد ظهور بازیگران و کارگردانان زن بود که تلاش کردند تا نقش‌های متفاوتی برای زنان بیافرینند. فیلم «سارا» به کارگردانی داریوش مهرجویی در سال ۱۳۷۱ که طبق نمایشنامه‌ «خانه‌ی عروسک» هنریک ایبسن ساخته شده است، نمونه‌ای از این تلاش‌ها محسوب می‌شود.

در این فیلم، شخصیت اصلی زن به‌عنوان فردی با هویت مستقل و خودساخته نشان داده می‌شود که در برابر فشارهای اجتماعی مقاومت می‌کند.

در دهه‌های ۱۳۷۰ و ۱۳۸۰، سینمای ایران شاهد تحولات بیشتری در بازنمایی زنان بود. فیلم‌هایی مانند «دو زن» به کارگردانی تهمینه میلانی در سال ۱۳۷۷ که به مشکلات زنان در جامعه‌ ایرانی می‌پردازد، نمونه‌‌ای برجسته از این تغییرات است. در آثار این چنینی، زنان دیگر صرفاً به‌عنوان نمادهای خانوادگی یا اخلاقی حضور ندارند، بلکه به‌عنوان افرادی با آرزوها و مشکلات شخصی نشان داده می‌شوند. این تحولات تحت تأثیر تغییرات فرهنگی و اجتماعی در جامعه‌ ایران قرار داشت که در آن زمان شاهد افزایش سطح تحصیلات زنان، حضور بیشتر آن‌ها در عرصه‌های مختلف حرفه‌ای و اجتماعی و همچنین شکل‌گیری جنبش‌های فمینیستی و مطالبات حقوق زنان بودیم. این عوامل به تدریج زمینه‌ تغییر نگاه سینماگران به زنان و نقش‌های آن‌ها در داستان‌گویی را به وجود آوردند.

یکی از عوامل مهم در تحول نقش زنان در سینمای ایران، ظهور کارگردانان زن بود. کارگردانانی همچون تهمینه میلانی، پوران درخشنده و رخشان بنی‌اعتماد با ساخت فیلم‌هایی که به مشکلات زنان می‌پرداختند، نقش مهمی در تغییر بازنمایی زنان در سینما ایفا کردند. به‌عنوان مثال، فیلم «نرگس» به کارگردانی رخشان بنی‌اعتماد در سال ۱۳۷۰ زندگی زنان در طبقات پایین جامعه را نشان می‌دهد و مشکلات آن‌ها را با نگاهی منصفانه به تصویر می‌کشد. همچنین، فیلم «روسری آبی» از آثار همین کارگردان، به موضوع عشق در سنین بالا و مشکلات اجتماعی مرتبط با آن پرداخته و تصویری متفاوت از زنان نشان می‌دهد. این کارگردان‌ها با به تصویر کشیدن زنان به‌عنوان شخصیت‌های اصلی در آثارشان، به تدریج کلیشه‌های سنتی را به چالش کشیدند و راه را برای تحولات سال‌های آینده هموار کردند. حضور این زنان در پشت دوربین نه تنها سینمای ایران را غنی تر کرد، بلکه به نوعی الهام‌بخش نسل جدیدی از بازیگران و فیلم‌سازان زن شد.

با وجود این پیشرفت‌ها، هنوز هم کلیشه‌های سنتی در برخی از فیلم‌های ایرانی دیده می‌شود. فیلم‌هایی که به موضوعات اجتماعی و خانوادگی می‌پردازند، گاه به بازنمایی زنان به‌عنوان شخصیت‌های وابسته و ضعیف ادامه می‌دهند. به‌عنوان مثال، در برخی از ملودرام‌های خانوادگی یا فیلم‌های کمدی، زنان همچنان به‌عنوان مادران و همسرانی نشان داده می‌شوند که زندگی‌شان بر محور خانواده می‌چرخد و کمتر استقلال شخصیت دارند. این موضوع نشان‌دهنده‌ این است که با وجود تحولات اخیر، هنوز هم مقاومت‌هایی در برابر تغییر کامل بازنمایی زنان در سینمای ایران وجود دارد.

تحول نقش زنان در سینمای ایران از کلیشه‌های سنتی تا هویت‌های مدرن، فرآیندی پیچیده بوده است که تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار گرفته است. این تحولات نه تنها بازتاب‌دهنده‌ تغییرات فرهنگی و‌ اجتماعی در جامعه‌ی ایران است، بلکه خود نیز به‌عنوان عاملی برای تحول در جامعه عمل می‌کند. با ادامه‌ این مسیر و تلاش برای ارائه‌ بازنمایی‌های عادلانه‌تر و واقعی‌تر از زنان، سینمای ایران می‌تواند نقش مهمی در پیشبرد توانمندسازی زنان ایفا کند و به‌عنوان یکی از پیشگامان این عرصه در منطقه شناخته شود.

سیاست روز