تأثیر جنسیت در فقه

برخی موضوعات خاص زنان مانند دماء ثلاثه با اجتهاد و تشخیص زنانه قابل بررسی هستند و برخی دیگر از موضوعات عمومی محسوب می‌شوند. در دیدار اخیر مقام معظم رهبری با اقشار بانوان، ایشان به موضوعات متنوعی در حوزه زنان اشاره کردند که از سوی مخاطبان زن مورد توجه قرار گرفت با سرکار خانم دکتر مؤمن عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) تلاش شده آنان را بحث‌وبررسی نماییم.

حضرت آقا در سخنان خود از اجتهاد زنان در موضوعات زنانه یاد کردند و این موضوع سؤالاتی را برای مخاطبان دغدغه‌مند حوزه زنان ایجاد کرد. از جمله این سؤالات می‌توان به این موارد اشاره کرد: منظور از اجتهاد زنان چیست؟ موضوعات زنانه شامل چه مواردی می‌شود؟ آیا ورود زنان به حوزه فقه شامل مسائل زنانه است یا ابعاد متنوعی دارد؟

مقام معظم رهبری در بیانات خود به اهمیت اجتهاد زنان اشاره کردند و خاطرنشان کردند که این موضوع برای اولین‌بار مطرح نشده است. ایشان در تاریخ ۱۵/۷/۷۹ بیان کردند: «اعتقاد بنده این است که ما حتماً فقیه زن و مجتهد زن لازم داریم و گمان من این است که دماء ثلاثه و امثال این‌ها را غیر از زن هیچ‌کس نمی‌تواند فتوا بدهد». همچنین در تاریخ ۲۹/۷/۸۹، ایشان به پدیده خواهران طلبه اشاره کردند و گفتند: «هزاران عالم، پژوهشگر، فقیه و فیلسوف در حوزه‌های علمیه خواهران تربیت شوند.»

یکی از شرایطی که فقها برای مرجعیت مطرح می‌کنند، مرد بودن است. اما برخی فقها این شرط را جزء الزامات مرجعیت نمی‌دانند. به‌عنوان مثال، مرحوم سید رضا صدر معتقدند که اگر خانمی دارای تحصیلات فقهی کافی و سایر شرایط مرجعیت باشد، مانعی برای فتوا دادن و تقلید از او وجود ندارد.

از جمله دلایل مطرح‌شده در این زمینه، سیره مسلمانان است. مرحوم صدر به نکته‌ای تاریخی اشاره می‌کنند و معتقدند که مسلمانان در صدر اسلام به همسران پیامبر (ص) برای دریافت احکام فقهی مراجعه می‌کردند. این موضوع نشان‌دهنده سیره‌ای است که در منظر پیامبر اکرم (ص) و معصومین (ع) وجود داشته و هیچ منع و ردی از جانب آن‌ها در خصوص مراجعه به زنان در مسائل شرعی گزارش نشده است.

در سیره معصومین (ع) نیز این مسئله صادق است؛ مانند حضرت زهرا (س) و حضرت زینب (س) که خود ائمه (ع) به این بزرگواران ارجاع می‌دادند. مراجعه زنان به این بانوان بزرگوار برای دریافت پاسخ‌های شرعی‌شان قطعی است و امامان (ع) و معصومین (ع) نیز هیچ منعی در این زمینه نداشته‌اند.

در این راستا، مقام معظم رهبری در دیدار بانوان در تاریخ ۲۷/۹/۱۴۰۳ بیان کردند که بسیاری از مسائل زنانه که موضوع آن‌ها زنان هستند و مردان نمی‌توانند به درستی موضوع را تشخیص دهند، باید توسط مجتهدین زن بررسی شوند. این بیان به معنای این نیست که زنان در تمامی مسائل مرجع تقلید باشند، بلکه در کلیه مسائل حوزه زنان می‌توانند مجتهد و صاحب افتاء باشند.

حضرت آقا همچنین اشاره کردند که مردان ممکن است موضوع را به‌درستی تشخیص ندهند و برحسب جنسیت، شرایط به‌گونه‌ای است که مجتهد باید زن باشد تا بتواند دقیقاً تشخیص دهد که این مسئله از چه بابی است. به‌عنوان مثال، در مورد دماء ثلاثه، بسیاری از مسائل زمانی که از منظر زنانه بررسی شوند، حکم می‌تواند باتوجه‌به جنسیت و مسائل حوزه زنان متفاوت باشد.

موضوعات فقهی مرتبط با زنان شامل احکام حج، شرایط خاص بانوان، عوارض زنان، مسائل اقتصادی، احکام نظامی، جنگ، جهاد و قضاوت نیز می‌شود؛ بنابراین، اگر موضوع زن باشد، عرصه ورود مجتهدان زن فراهم خواهد شد.

در نهایت، این مسئله از لحاظ فقهی نیز قابلیت اثبات دارد و فرمایشات مقام معظم رهبری مستندات فقهی خود را دارد. در واقع، در بحث حکمرانی و تصدی مناصب حکومتی، بسیاری از فقها شرط مرد بودن را مطرح می‌کنند، اما در باب افتاء، اجتهاد و صدور حکم، تعدادی از فقها ممنوعیتی برای بانوان در حوزه مسائل و مراجعه بانوان به بانوان نمی‌بینند.

به طور کلی، نقش جنسیت در تبیین موضوعات فقهی بسیار مهم است و باید در هر حوزه فقهی، موضوع به طور دقیق تبیین شود تا حکم آن به‌درستی بیان گردد.

دفتر مطالعات جنسیت و جامعه