از اقتدار مردانه تا انتخاب زنانه؛ واکاوی تحولات گفتمانی الهیات حجاب در یک کرسی علمی

به گزارش پایگاه خبری جهان‌بانو، پژوهشکده زن و خانواده، هم‌زمان با میلاد حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها و هفته پژوهش، کرسی علمی «از اقتدار مردانه تا انتخاب زنانه؛ مطالعه دیرینه‌شناسانه در چرخش‌های گفتمانی الهیات معاصر حجاب» را با حضور جمعی از پژوهشگران، اساتید و علاقه‌مندان، به‌صورت حضوری و مجازی برگزار کرد.

در ابتدای نشست، مجری برنامه ضمن خوشامدگویی به حاضران و مخاطبان مجازی، میلاد حضرت فاطمه زهرا(س) و هفته پژوهش را گرامی داشت و از حضور حجت‌الاسلام والمسلمین میلانی به‌عنوان ارائه‌دهنده و دکتر دهقان به‌عنوان ناقد علمی جلسه قدردانی کرد.

سه دوره گفتمانی در الهیات حجاب

حجت‌الاسلام والمسلمین میلانی در ارائه اصلی خود، با تصحیح عنوان مقاله و تأکید بر عبارت «چرخش‌های گفتمانی الهیات معاصر حجاب»، به تبیین ایده مرکزی پژوهش پرداخت. به گفته وی، با ورود مفاهیم دنیای جدید به زیست‌جهان ایرانی، به‌ویژه از دوران مشروطه، حوزه زنان و به‌طور خاص مسئله حجاب به یکی از کانون‌های اصلی منازعه گفتمانی تبدیل شد؛ نه صرفاً از منظر دغدغه حقوق زنان، بلکه به‌عنوان ابزاری برای تغییر نظم جنسیتی و اجتماعی.

وی با بهره‌گیری از رویکرد دیرینه‌شناسانه و تحلیل گفتمان فوکویی، نشان داد که تبیین‌های دینی حجاب همواره متناسب با نظم معرفتی و اجتماعی هر دوره تغییر کرده‌اند. میلانی تأکید کرد که در جامعه سنتی، که مفهوم «خودآیینی» به معنای مدرن آن حضور نداشت، زنان نیز به‌مثابه کنشگران خودآیین تعریف نمی‌شدند و طبیعی بود که تبیین‌های حجاب، مردمحور و اقتدارگرایانه باشند.

ارائه‌دهنده نشست، تحولات گفتمانی حجاب را در قالب سه دوره اصلی صورت‌بندی کرد:

دوره پیشا‌پهلوی: دوره «حجاب حداکثری و اقتدار مردانه» که در آن مردان مخاطب اصلی متون دینی‌اند و حجاب عمدتاً با حفظ منافع و حقوق مردان و تثبیت نظم جنسیتی سنتی توجیه می‌شود.

دوره پهلوی اول تا پیش از انقلاب: دوره گذار که با افزایش حضور اجتماعی زنان و تضعیف اقتدار سنتی، زبان گفتمان دینی نرم‌تر می‌شود. در این دوره، آثاری مانند «محفل بانوان» برای نخستین‌بار زنان را مخاطب مستقیم قرار می‌دهند و منطق گفت‌وگویی جایگزین لحن آمرانه می‌شود.

دوره منتهی به انقلاب و پس از آن: دوره بازنگری معرفتی که در آن، با برجسته‌شدن مفاهیمی چون انتخاب و حضور اجتماعی زنان، تبیین‌های جدیدی از حجاب شکل می‌گیرد. میلانی، شهید مرتضی مطهری را مهم‌ترین نماینده این گفتمان دانست که حجاب را نه مانع، بلکه شرط امکان حضور اجتماعی زنان معرفی می‌کند.

وی در پایان، با طرح ایده «بدن آیینی»، بر ضرورت عبور از تبیین‌های مبتنی بر «بدن زنانه به‌مثابه محل شهوت مردانه» تأکید کرد و احتمال شکل‌گیری گفتمان چهارمی در آینده الهیات حجاب را مطرح ساخت.

نقد روش‌شناختی دکتر دهقان

در ادامه نشست، دکتر دهقان ضمن تقدیر از عمق پژوهش و غنای تاریخی مقاله، بر اهمیت تمرکز بر «موقعیت‌های گفتمانی» به‌جای شخصیت‌محوری تأکید کرد. به باور وی، در تحلیل فوکویی، ایده‌ها محصول نبوغ فردی نیستند، بلکه در بستر شرایط امکان و قواعد پنهان هر گفتمان شکل می‌گیرند.

وی همچنین پیشنهاد داد که تقسیم‌بندی مقاله می‌تواند به‌جای دوره‌های سیاسی، بر اساس گسست‌ها و منطق‌های معرفتی صورت گیرد و نسبت میان گفتمان مطهری و سنت پیشین، بیشتر به‌ مثابه تغییر درون‌گفتمانی و نه الزاماً گسست کامل بررسی شود.

پاسخ و جمع‌بندی

حجت‌الاسلام والمسلمین میلانی در پاسخ، با تأکید بر تمایز میان تحلیل شخصیت‌محور و نمایندگی گفتمانی، تصریح کرد که اشاره به متفکرانی چون مطهری، نه از باب فردگرایی، بلکه به‌منزله برجسته‌سازی نمایندگان یک نظم معرفتی است. وی تفاوت گفتمان سنتی با گفتمان مطهری را فاصله‌ای عمیق دانست که از «حفظ حقوق مردان» به «امکان‌بخشی به حضور و انتخاب زنان» گذار می‌کند.

او در جمع‌بندی نهایی تأکید کرد که هدف مقاله، داوری اخلاقی درباره سنت یا سیاست‌گذاری معاصر نیست، بلکه نشان‌دادن این نکته است که در هر گفتمان، امکان گفتن هر مفهومی وجود ندارد و تحولات الهیاتی حجاب، بازتاب تغییر در شبکه مفاهیم پیرامون بدن، جنسیت و نظم اجتماعی است.

در پایان نشست، مجری جلسه ضمن تشکر از سخنرانان و حاضران، اعلام کرد لینک دریافت گواهی حضور برای شرکت‌کنندگان مجازی از طریق سامانه اسکای‌روم در اختیار آنان قرار خواهد گرفت.

گزارشگر: مهتا صانعی