آسیب‌های روانی و اجتماعی نگهداری حیوان در خانه

در حالی‌که برخی مطالعات نشان می‌دهند حیوانات خانگی می‌توانند باعث افزایش احساس مسئولیت و همدلی در کودکان شوند، برخی دیگر هشدار می‌دهند که نگهداری حیوانات در خانه ممکن است منجر به آسیب‌های روانی و اجتماعی برای کودکان شود. 

این یادداشت با بررسی جامع این موضوع، به تحلیل تأثیرات منفی احتمالی از جنبه‌های روانشناختی، اجتماعی و بهداشتی و موارد حقوق کودک از منطر حقوق ایران و بین‌الملل می‌پردازد و راهکارهایی برای کاهش این آسیب‌ها ارائه می‌دهد. 

آسیب‌های روانی کودکان در مواجهه با حیوانات خانگی 

۱. ترس و اضطراب 

کودکان ممکن است در مواجهه با حیوانات خانگی، به‌ویژه اگر حیوان رفتار غیرقابل‌پیش‌بینی داشته باشد، دچار ترس و اضطراب شوند. برخی کودکان به‌طور غریزی از حیوانات می‌ترسند، و حضور دائمی یک حیوان در خانه می‌تواند باعث ایجاد استرس مزمن در آن‌ها شود. 

• ترس از گاز گرفتن یا خراشیدن: حتی حیوانات خانگی تربیت‌شده ممکن است در مواقعی واکنش تهاجمی نشان دهند که این مسئله می‌تواند منجر به ترس پایدار در کودک شود. 
• اضطراب جدایی: برخی کودکان ممکن است به حیوان وابستگی عاطفی شدیدی پیدا کنند و در صورت مرگ یا گم شدن حیوان، دچار اضطراب جدایی و افسردگی شوند. 

۲. اختلالات روانی مرتبط با حیوانات خانگی 

برخی مطالعات نشان داده‌اند که تماس طولانی‌مدت با حیوانات خانگی ممکن است در کودکان مستعد، منجر به بروز یا تشدید اختلالاتی مانند: 

• وسواس فکری-عملی (OCD): ترس از آلودگی و میکروب‌های منتقل‌شده از حیوان می‌تواند باعث رفتارهای وسواسی در کودک شود. 
• فوبیای حیوانات: اگر کودک تجربه منفی با حیوان داشته باشد، ممکن است دچار فوبیای حیوانات شود که تا بزرگسالی ادامه یابد. 
• اضطراب اجتماعی: کودکانی که بیش از حد به حیوان وابسته می‌شوند، ممکن است در تعامل با انسان‌ها دچار مشکل شوند. 

۳. مشکلات رفتاری و پرخاشگری 

کودکانی که با حیوانات خشن یا غیرقابل‌کنترل زندگی می‌کنند، ممکن است رفتارهای پرخاشگرانه را از حیوان یاد بگیرند. همچنین، برخی کودکان در مواجهه با حیوانات، رفتارهای نامناسب مانند کشیدن دم یا آزار حیوان را نشان می‌دهند که این مسئله می‌تواند منجر به واکنش تهاجمی حیوان و ایجاد چرخه خشونت شود. 

۴. وابستگی عاطفی ناسالم 

در برخی موارد، کودک ممکن است حیوان خانگی را جایگزین روابط انسانی کند. این وابستگی می‌تواند منجر به: 

• انزوا از اجتماع 
• کاهش مهارت‌های ارتباطی 
• مشکلات در ایجاد روابط عاطفی در آینده 

آسیب‌های اجتماعی کودکان در ارتباط با حیوانات خانگی 

۱. کاهش تعاملات اجتماعی با همسالان 

کودکانی که زمان زیادی را با حیوانات خانگی می‌گذرانند، ممکن است تعامل کمتری با کودکان دیگر داشته باشند. این مسئله می‌تواند منجر به: 

• مهارت‌های اجتماعی ضعیف: کودک ممکن است در برقراری ارتباط با همسالان خود دچار مشکل شود. 
• انزواطلبی: وابستگی بیش از حد به حیوان می‌تواند باعث شود کودک از بازی با دیگران دوری کند. 

۲. انتقال الگوهای نامناسب رفتاری 

حیوانات خانگی قوانین اجتماعی انسان‌ها را درک نمی‌کنند و ممکن است رفتارهای نامناسبی مانند پارس کردن، حمله به دیگران یا ایجاد سروصدا داشته باشند. کودکان ممکن است این رفتارها را تقلید کنند یا در محیط‌های اجتماعی دچار مشکل شوند. 

۳. مشکلات تحصیلی و تمرکز 

حضور حیوانات در خانه می‌تواند باعث حواس‌پرتی کودکان شود و بر عملکرد تحصیلی آن‌ها تأثیر منفی بگذارد. برای مثال، سروصدا یا نیاز به مراقبت از حیوان می‌تواند زمان مطالعه و تمرکز کودک را کاهش دهد. 

۴. تأثیر بر روابط خانوادگی 

نگهداری از حیوانات خانگی می‌تواند باعث تنش در خانواده شود، به‌ویژه اگر: 

• یکی از اعضا به حیوان حساسیت داشته باشد. 
• مسئولیت مراقبت از حیوان به‌صورت ناعادلانه تقسیم شده باشد. 
• هزینه‌های نگهداری حیوان فشار مالی به خانواده وارد کند. 

آسیب‌های بهداشتی و ایمنی 

۱. بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان (زئونوز) 

حیوانات خانگی می‌توانند ناقل بیماری‌هایی مانند: 

• توکسوپلاسموز (از گربه) 
• هاری (از سگ و گربه) 
• کرم‌های انگلی 
• عفونت‌های قارچی 

کودکان به‌ویژه در معرض خطر هستند زیرا سیستم ایمنی ضعیف‌تری دارند و ممکن است بهداشت فردی را به‌درستی رعایت نکنند.

۲. خطرات فیزیکی و جراحات 

حیوانات خانگی، حتی آن‌هایی که به ظاهر آرام هستند، ممکن است در شرایط خاص باعث آسیب به کودکان شوند. 

• گاز گرفتن و چنگ زدن 
• برخورد فیزیکی و زمین خوردن کودک 
• خفگی (در مورد حیوانات کوچک مانند همستر) 

۳. آلرژی‌ها و مشکلات تنفسی 

مو و پوست حیوانات می‌تواند باعث ایجاد یا تشدید آلرژی در کودکان شود. علائم شامل: 

• عطسه و آبریزش بینی 
• خارش چشم و پوست 
• تشدید آسم 

عوامل تشدیدکننده آسیب‌ها 

۱. سن کودک و میزان آسیب‌پذیری 

• کودکان زیر ۵ سال بیشتر در معرض خطر بیماری‌های مشترک هستند. 
• کودکان با اختلالات اضطرابی بیشتر تحت تأثیر رفتار حیوانات قرار می‌گیرند. 

۲. نوع حیوان خانگی و رفتارهای خاص آن 

• سگ‌های بزرگ ممکن است خطر فیزیکی بیشتری داشته باشند. 
• گربه‌ها می‌توانند باعث آلرژی شدید شوند. 

۳. شرایط خانوادگی و اقتصادی 

• خانواده‌های کم‌درآمد ممکن است نتوانند هزینه‌های درمانی حیوان را تأمین کنند. 
• فضای کوچک خانه می‌تواند تعامل منفی کودک و حیوان را افزایش دهد. 

راهکارهای کاهش آسیب‌ها در تعامل کودکان با حیوانات

۱. آموزش کودکان و والدین

آموزش رفتار صحیح با حیوانات یکی از مهم‌ترین اقداماتی است که می‌تواند به کاهش آسیب‌ها کمک کند. والدین باید به کودکان خود بیاموزند که چگونه با حیوانات به‌درستی رفتار کنند و از نزدیک شدن به حیوانات ناشناخته خودداری کنند. همچنین، آشنایی با علائم بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوانات، مانند هاری و بیماری‌های انگلی، می‌تواند به والدین کمک کند تا از خطرات احتمالی جلوگیری کنند. این آموزش‌ها باید در قالب بازی و فعالیت‌های جذاب ارائه شوند تا کودکان به‌راحتی آن‌ها را یاد بگیرند.

۲. انتخاب حیوان مناسب

انتخاب حیوان مناسب برای خانواده بسیار مهم است. والدین باید به دنبال حیواناتی باشند که آرام و سازگار با کودکان هستند، مانند برخی نژادهای سگ که به‌طور طبیعی رفتار دوستانه‌تری دارند. از سوی دیگر، باید از انتخاب حیوانات وحشی یا غیرقابل‌پیش‌بینی پرهیز کرد، زیرا این حیوانات ممکن است رفتارهای خطرناکی از خود نشان دهند. همچنین، بررسی تاریخچه رفتار حیوان و شرایط زندگی قبلی آن می‌تواند به انتخاب بهتر کمک کند.

۳. نظارت و مدیریت رفتار حیوان

نظارت بر رفتار حیوان و مدیریت تعاملات آن با کودکان از دیگر راهکارهای مؤثر است. والدین باید هرگز کودک را به‌تنهایی با حیوان رها نکنند و همواره بر رفتار آن‌ها نظارت داشته باشند. همچنین، آموزش فرمان‌های پایه به حیوان، مانند «بنشین» و «بیا»، می‌تواند به کنترل بهتر رفتار حیوان کمک کند و از بروز حوادث ناگوار جلوگیری کند.

۴. مشاوره با متخصصان

مشاوره با متخصصان می‌تواند به کاهش آسیب‌ها کمک کند. والدین باید با دامپزشک درباره سلامت حیوان مشورت کنند و اطمینان حاصل کنند که حیوان از نظر جسمی و روحی در وضعیت خوبی قرار دارد. همچنین، در صورت بروز مشکلات رفتاری در کودکان هنگام تعامل با حیوانات، مشاوره با روانشناس کودک می‌تواند به شناسایی و حل این مشکلات کمک کند. این مشاوره‌ها می‌توانند به والدین راهکارهای عملی برای مدیریت رفتار کودک و تعاملات او با حیوانات ارائه دهند.

آسیب‌های نگهداری حیوانات خانگی برای کودکان با استناد به قوانین داخلی و بین‌المللی

نگهداری حیوانات خانگی در محیط‌های مسکونی به ویژه در حضور کودکان، مستلزم رعایت اصول حقوق کودک و ملاحظات بهداشتی-روانی است. قوانین داخلی ایران به‌طور خاص به حفظ سلامت جسمی و روانی کودکان تأکید دارند و نگهداری حیوانات خانگی می‌تواند در صورت عدم رعایت این قوانین، آسیب‌های جدی به کودکان وارد کند.

قوانین داخلی ایران

۱. قانون مدنی

• ماده ۱۱۹۸

والدین مکلف به حفظ سلامت جسمی و روانی کودک هستند. نگهداری حیوانات خطرناک یا عدم رعایت بهداشت می‌تواند نقض این ماده محسوب شود و به سلامت روانی کودک آسیب برساند.

• ماده ۱ قانون مسئولیت مدنی (۱۳۳۹)

هرکس موجب ضرر دیگری شود، مسئول جبران خسارت است. به عنوان مثال، اگر حیوان خانگی موجب آسیب روانی به کودک شود، مالک مسئول است و باید خسارت را جبران کند.

۲. قانون حمایت از کودکان و نوجوانان (۱۳۹۹)

• ماده ۶

هرگونه اقدام موجب آسیب روانی یا جسمی به کودک ممنوع است. این شامل قرار دادن کودک در معرض حیوانات بدون نظارت کافی می‌شود که می‌تواند منجر به ترس و آسیب‌های روانی شود.

• ماده ۱۰

دولت موظف به پیشگیری از شرایط مخاطره‌آمیز برای کودکان است. بنابراین، نگهداری حیوانات پرخطر (مانند سگ‌های جنگی) باید محدود شود تا از آسیب به کودکان جلوگیری شود.

۳. آیین‌نامه بهداشت محیط (۱۳۹۱)

• ماده ۲۲

نگهداری حیوانات در منازل باید طبق ضوابط بهداشتی باشد. الزامات شامل واکسیناسیون، کنترل بیماری‌های مشترک، و جلوگیری از آلودگی است که در صورت عدم رعایت، می‌تواند به سلامت کودکان آسیب برساند.

اسناد بین‌المللی

۱. کنوانسیون حقوق کودک (۱۹۸۹)

• ماده ۳

منافع عالیه کودک باید در تمام تصمیمات مربوط به او در اولویت باشد. اگر حیوان خانگی سلامت کودک را تهدید کند، نگهداری آن نقض حقوق کودک است.

• ماده ۱۹

کودک باید از هرگونه خشونت، آسیب یا سوءاستفاده مصون باشد. این شامل آسیب‌های ناشی از گاز گرفتگی، ترس مداوم، یا آلرژی شدید است که می‌تواند ناشی از نگهداری حیوانات خانگی باشد.

• ماده ۲۴

کودک حق برخورداری از بالاترین استانداردهای سلامت را دارد. تماس با حیوانات باید تحت کنترل پزشکی باشد تا از بروز مشکلات بهداشتی جلوگیری شود.

رویه‌های قضایی و اجرایی

۱. آرای دادگاه‌های ایران

• رأی شماره ۱۴۰۱/۳۵۵ دادگاه خانواده تهران

نگهداری سگ بدون قلاده در ملک مسکونی که موجب ترس کودک همسایه شده، نقض حقوق شهروندی و مسئولیت مدنی محسوب می‌شود و می‌تواند به عواقب قانونی منجر شود.

• رأی دیوان عالی کشور (۱۴۰۰)

والدینی که حیوان خانگی را بدون رعایت بهداشت نگهدارند و موجب بیماری کودک شوند، مشمول مجازات ماده ۶ قانون حمایت از کودکان هستند و باید پاسخگو باشند.

نگهداری حیوانات خانگی می‌تواند هم فواید و هم مضراتی برای کودکان داشته باشد. در حالی که حیوانات می‌توانند احساس مسئولیت و همدلی را تقویت کنند، خطرات روانی، اجتماعی و بهداشتی نیز وجود دارد. خانواده‌ها باید با آگاهی کامل و رعایت نکات ایمنی و با دقت و رعایت قوانین و ملاحظات بهداشتی ، تصمیم به نگهداری حیوان بگیرند تا از آسیب به کودکان جلوگیری شود.

زهرا سعادت