آشنایی با زنان فرهیخته/ از ذوق شاعری تا شیفتگی به آیات الهی

یکی از بانوانِ نامدار و زنان فرهیخته ایرانی که در روزگارِ ما، از همان کودکی در مسیری گام برداشت که پدرش در آن طی طریق کرده بود، روان‌شاد استاد مهدیه الهی قمشه‌ای است؛ بانویی که هم نامِ خود و هم ذوق شاعری خویش و هم شیفتگی‌اش به آیاتِ الهی و ابیاتِ شعری را از پدرِ خود، استاد مهدی الهی قمشه‌ای، به ارث برده بود.

مهدیه الهی قمشه‌ای در هفتم خرداد ۱۳۱۶ خورشیدی در تهران دیده به جهان گشود.او دختر محیی‌الدین مهدی الهی قمشه‌ای فقیه، فیلسوف و از مترجمان قرآن بود. مهدیه قمشه ای از کودکی به شعر علاقه پیدا کرد و در خدمت پدر خود و استادانی مانند جلال همایی، صدرالدین محلاتی و محمد تقی جعفری با ادبیات و حوزه شعر و شاعری به خوبی آشنا شد. در حقیقت وی هم نامِ خود و هم ذوق شاعری خویش و هم شیفتگی‌اش به آیاتِ الهی و ابیاتِ شعری را از پدرِ خود، به ارث برد. این بانوی ادیب در مقدمه کتاب خود به نام «سیری در گلزار مثنوی» جلوه‌ای از نقش پدرِ دانشمندش را در علاقه‌مند شدنِ به مثنوی و جهانِ فکری مولانا شرح داده است: «این شعلۀ اشتیاق را پدر از دوران کودکی در دل ما روشن کردند. «مثنوی الاطفال»، اولین کتابی بود که پدر برای ما خریدند و ما با آن آشنا شدیم.

آشنایی با زنان فرهیخته| پروین اعتصامی مشهورترین شاعر زن ایرانی

وی متخلص به آتش است و می‌توان  او را یکی از کسانی شمرد که در شناخت مولوی، تلاش و مطالعه قابل توجهی داشته است و حاصل مطالعات و نیز تلاش در شناخت ادبیات عرفانی را در جلسات در معرض استفاده و داوری علاقه مندان گذاشته است.

مهدیه الهی قمشه‌ای که از سن ۵ سالگی در خدمت پدر حکیم و فرزانه خود مرحوم آیت اللّه الهی قمشه ای بوده، پیش از آنکه حرف زدن را کاملاً بیاموزد، به شعر و ادب علاقه مند شده و پیش از صحبت کردن شعر می خوانده است. ایشان در هفت سالگی با مثنوی الاطفال آشنا شده و در این راه علاوه بر محضر پدر از محضر اساتیدی چون «جلال همایی»، «شهابی»، «صدرالدین محلاتی»، «دکتر شفق» و «علامه جعفری» بهره برده است. اکنون سال‌هاست که با تحقیق و تفحص در مثنوی مولوی به تحلیل و تفسیر اشعار مثنوی و تطبیق آن با موضوعات قرآن کریم می پردازد و حدود ۶۰۰۰ بیت از ابیات مثنوی را در سینه سپرده و حفظ است، و این افزون بر طبع شعری و ذوق ادبی است که خود ایشان دارد.

علی دهباشی، سردبیر و مدیرمسئول مجله بخارا، درباره این بانوی فرهیخته می‌گوید: خانم مهدیه الهی قمشه ای از تبار علم، دانش و عرفان بودند. ایشان برکشیده از خانواده ای هستند که پدری عارف آنها را تربیت کرده بود. پدر ایشان مترجم قرآن، روحانی بزرگ و به نامی بودند که از همان نخستین سال های کودکی فرزندانشان را با مبانی فرهنگ اسلامی، ایرانی و عرفانی آشنا می کردند. بنابراین آنچه را که مهدیه الهی قمشه ای در طول سال ها تدریس می کرد در تار و پود وجودش آمیخته شده بود. بیانات این بانوی بزرگ و تاثیر سخنانش یادآور خاطره پدر بزرگوارشان بود و همیشه کلامشان حاکی از این بود که به پشتوانه خانواده ای بزرگ و عالم و با ذوق و هنر والای خودشان به این درجه از کمال و فهم رسیده اند.

خدمت در راه فرهنگ و ادبیات ایران زمین

این بانوی فرهیخته از خود آثار گرانسنگی برجای گذاشت که از جمله آنها می‌توان به بهار عشق: منتخب اشعار، معبد عشق، خاطرات من با پدرم و مطرب عشق را نام برد. وی همچنین در راه شناساندنِ مثنوی معنوی و اندیشه مولانا به عموم مردم تلاش بسیاری کرد؛ این تلاش ها سبب شد که کتابی به نام «سیری در گلزار مثنوی» تالیف کند. وی در مقدمه این کتاب، مخاطبان را یادآور شده است که «مثنوی مولانا به‌تحقیق گنجی است، رایگان برای ما فارسی‌زبانان که به زبانِ اصلی از آن بهره‌مند شویم. درحالی‌که جامعه غرب از ورای ترجمه مست و شیفته این شاعر عارف است، به‌طوری که در سال‌های اخیر، از کتاب‌های پُرفروش در آمریکا به شمار می‌رفته است.» .

قمشه ای در این اثر تعدادی از قصه‌ها و حکایت‌های کتاب «مثنوی معنوی» را برگزیده و ضمن آوردنِ خلاصه‌ای از بیت‌های هر حکایت، خلاصه داستانِ آن را به نثرِ روان و ساده شرح داده است. مؤلف همچنین نکته‌های برجسته هر حکایت را نیز فهرست‌وار در اختیار مخاطب قرار داده است. (۱)  فریبا ملکیان دختر مهدیه الهی قمشه ای در خصوص برخی از ویژگی‌های مادرش می‌گوید: مادر باور داشت از کودکی باید بچه ها را با مفاهیم فاخر و کلام بلند آشنا شوند تا روحشان پیوستگی مستحکم با این ادب عرفانی و مفاهیم قرآنی بخورد. دیباچه گلستان را در هشت سالگی از حفظ خواندم.

وی علاوه بر شناساندن بیش از پیش مولوی به عموم مردم، حاصل مطالعات و نیز تلاش در شناخت ادبیات عرفانی خود را در جلسه هایی در معرض استفاده و داوری علاقه مندان می گذاشت. وی در شعر آتش تخلص داشت. مجموعه شعرهایش در کتاب معبد عشق جمع آوری شده که این کتاب در واقع دیوانی شامل غزل، قصیده، حماسه و قصّه است که این بانوی ادیب آن را سروده است. مهدیه قمشه ای در خصوص این پرسش که نگارش  این کتاب چند سال به طول انجامیده می نویسد: ابتدا باید بگویم که شعر کاری ارادی نیست، بلکه هنری است که باید الهام شود. گاهی شعری را احساس می کنم که گفته ام، ولی ۶ ماه طول می کشد تا آن را بنویسم و این دیوان حاصل ۴۵ سال از زندگی من است و در واقع زبان حالم.

در گذشت محقق ادبیات عرفانی

الهی قمشه‌ای این بانوی فرهیخته که از ۲۲ خرداد ۱۳۹۵ به دلیل مشکلات تنفسی در بیمارستان بستری شده‌بود، در ۱۹ تیر همان سال درگذشت.

باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران