نام کاربری یا نشانی ایمیل
رمز عبور
مرا به خاطر بسپار
گزارشی از یک گفت‌وگوی جامعه‌شناختی درباره پرسش‌های نسل جوان این روزها جمله‌ای در فضای مجازی و میان برخی جوانان شنیده می‌شود: «می‌خواهیم انسان‌های خوبی باشیم، اما نه لزوماً با حجاب.» این پرسش، سرآغاز گفت‌وگویی شد با دکتر عاصمه قاسمی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه، تا از نگاهی علمی‌تر به این پرسش قدیمی ولی همیشه نو پاسخ دهد: «چرا حجاب؟»
فلسفه حجاب؛ از «حیا» تا «حریم‌گذاری اجتماعی»
دکتر قاسمی در پاسخ به این پرسش که «فلسفه حجاب در اسلام چیست؟» به آیات قرآن استناد کرد و توضیح داد:
«در سوره‌های نور و احزاب، حجاب صرفاً به معنای پوشش نیست، بلکه مفهومی گسترده‌تر دارد و با «حیا» و «عفاف» گره خورده است. در این آیات، ابتدا مردان به حفظ نگاه و پاکدامنی سفارش شده‌اند و سپس زنان به رعایت پوشش. این نشان می‌دهد حجاب، ناظر بر ایجاد یک حریم متقابل بین زن و مرد در جامعه است.»
وی در پاسخ به این شبهه که «آیا قرآن جزئیات پوشش را مشخص کرده؟» گفت:
«اگرچه در تفاسیر، درباره حد و مرز پوشش بحث وجود دارد، اما هیچ‌کس در اصل لزوم پوشش و حفظ حریم تردید نکرده است. نوع پوشش می‌تواند با عرف جامعه تنظیم شود، به شرطی که منجر به «بی‌حیایی» نشود.»
در پاسخ به این پرسش اساسی که نگاه قرآن به زن چگونه است؟، دکتر قاسمی تصویری ژرف و انسانی ترسیم می‌کند:
«قرآن زن و مرد را از یک گوهر می‌داند و برای هر دو کرامت انسانی یکسان قائل است. تنها معیار برتری، تقواست.»
قرآن برای زنان نه تنها جایگاه خانوادگی، بلکه نقش‌های فعال اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نیز تعریف کرده است. این نگاه، جایگاه زن را به‌عنوان عنصری اثرگذار در جامعه تثبیت می‌کند.
حجاب؛ مانع پیشرفت یا زمینه‌ساز دیده شدنِ واقعی؟
یکی از اصلی‌ترین پرسش‌ها این است: «آیا حجاب مانع رشد و فعالیت اجتماعی زنان می‌شود؟»
این جامعه‌شناس پاسخ قاطعی دارد: «خیر؛ حجاب مانع نیست، بلکه تنظیم‌کننده است. حجاب کمک می‌کند زن در جامعه نه بر اساس جنسیت، که بر اساس توانایی، تخصص و اندیشه‌اش دیده شود. آنچه گاه محدودیت نامیده می‌شود، در واقع محدود کردن فضای مبتنی بر جنسیت است، نه محدود کردن زنان.»
در پاسخ به علت تاکید قرآن، دکتر قاسمی با اشاره به علل اجتماعی و زیستی این مسئله توضیح می‌دهد: «زنان به دلیل ویژگی‌های زیستی و جایگاه اجتماعی، بیش از مردان در معرض نگاه‌های ابزاری و ظاهربین قرار می‌گیرند. تأکید قرآن، در حقیقت تأکید بر حفظ کرامت و شأن انسانی آنان است.»
یک مسئولیت دوطرفه
ایشان با مهم خواندن این نکته اضافه می‌کنند: «اگرچه حجاب ظاهری بیشتر خطاب به زنان آمده، اما قرآن پیش از آن، مردان را به «حفظ نگاه» و «پاکی دل» فراخوانده است. بنابراین حجاب یک وظیفه مشترک و دوطرفه است که مردان نیز در آن مسئولیت دارند.
ایشان افزودند:«حجاب را باید فراتر از یک دستور دینی صرف دید؛ آن یک سازه اخلاقی-فرهنگی است. وقتی قرآن برای زن کرامت و نقش اجتماعی قائل می‌شود، طبیعی است که برای حضور او در عرصه عمومی نیز چارچوبی تعریف کند. این چارچوب، «حریم» نام دارد و حجاب، نماد عینی و اجتماعی آن است.»
حجاب؛ پدیده‌ای اجتماعی
وی تأکید می‌کند: «حجاب یک انتخاب کاملاً اجتماعی است. ما در جامعه زندگی می‌کنیم که فرهنگ، الگوهای رفتاری ما را شکل می‌دهد. بنابراین حجاب به عنوان یک تنظیم‌کننده روابط اجتماعی معنا پیدا می‌کند، نه یک عمل فردی و خصوصی.»
حجاب در منظومه فکری قرآن، نه به عنوان محدودیت، بلکه به مثابه چارچوبی برای تعالی روابط انسانی تعریف شده است. این حکم که همراه با مسئولیت‌های متقابل برای مردان است، در پی ایجاد فضای امن و محترمانه برای حضور اجتماعی زنان است.
او با اشاره به تجربه تاریخی ایران افزود:
«در دوره پهلوی با شعار کشف حجاب و مدرنیته، تصور می‌شد زنان پیشرفت می‌کنند، اما شاخص‌های واقعی مانند سواد و مشارکت اجتماعی بسیار پایین بود. امروز اما زنان محجبه ما در بالاترین سطوح علمی و مدیریتی حضور دارند. این نشان می‌دهد پیشرفت، ربطی به حجاب ندارد، بلکه به فرصت‌ها و نگاه ارزش‌محور به زن بستگی دارد.»
هویت دینی، موتور محرک پیشرفت زنان مسلمان
تحقیقات بین‌المللی نشان می‌دهد زنان مسلمان با حفظ اصول دینی از جمله حجاب، از عاملیت و اثرگذاری اجتماعی قابل توجهی برخوردارند. این یافته‌ها، پارادایم رایج در نظریه‌های فمینیسم سکولار را به چالش می‌کشد. برخلاف انگاره‌های رایج که رهایی زن را در پیروی از الگوهای غربی می‌دانستند، تجربه عینی زنان مسلمان ثابت کرده است که هویت دینی نه تنها مانع نیست، بلکه عاملی تقویت‌کننده برای پیشرفت و استحکام شخصیتی آنان است.
در مورد کارکرد اجتماعی حجاب در تنظیم روابط انسانی، دکتر قاسمی به موارد ذیل اشاره کردند:
حجاب؛ تنظیم‌گر هوشمند روابط
بر اساس تحلیل‌های جامعه‌شناختی، عملکردی تنظیم‌کننده و سامان‌بخش دارد. این نهاد اجتماعی موجب می‌شود روابط حرفه‌ای از محور جنسیت فاصله گرفته و بر محور شایستگی‌های تخصصی استوار گردد. در محیط‌های کاری که حجاب رعایت می‌شود، زنان بیش از آنکه به عنوان یک جنس شناخته شوند، به عنوان سرمایه‌های انسانی صاحب دانش و مهارت مورد ارزیابی قرار می‌گیرند.
فلسفه تأکید قرآن بر حجاب زنان
تأکید ویژه قرآن، از موضع مسئولیت‌پذیری و ارزش‌آفرینی است. زنان به دلیل برخورداری از قدرت الگوسازی و تأثیرگذاری تربیتی در کانون خانواده و جامعه، از جایگاه ویژه‌ای در نظام اجتماعی برخوردارند. از این رو، حجاب به عنوان ابزاری برای هدایتگری و الهام‌بخشی در عرصه عمومی تعریف شده است.
حجاب به مثابه یک نهاد اجتماعی
حجاب در زمره امور اجتماعی طبقه‌بندی می‌شود که زمینه‌ها و پیامدهای جمعی دارد. این پدیده بر شبکه روابط، هنجارهای اجتماعی و الگوهای تعاملی اثر مستقیم می‌گذارد. همان‌گونه که همه جوامع برای حضور در عرصه عمومی قوانین پوششی خاص خود را دارند، حجاب نیز به عنوان بخشی از نظم اجتماعی و فرهنگی در جامعه ایرانی نهادینه شده است.
بررسی تجربه جوامع غربی
مطالعات تطبیقی نشان می‌دهد آزادی مطلق پوشش نه تنها به کاهش تنش‌های جنسیتی منجر نشده، بلکه در مواردی به تعمیق بحران‌های اجتماعی انجامیده است. تداوم نابرابری‌ها و آسیب‌های جنسیتی در جوامع غربی پس از دهه‌ها شعار آزادی پوشش، گواه روشنی بر ناکارآمدی این الگو در ایجاد روابط سالم است.
تجربه غرب: درس‌هایی برای امروز
بررسی روند تحولات جوامع غربی نشان می‌دهد که شعار «آزادی مطلق پوشش» نتوانسته است معضلات زنان را حل کند. با وجود دهه‌ها فعالیت جنبش‌های فمینیستی، چالش‌های عمیق اجتماعی کماکان در این جوامع وجود دارد. این واقعیت، ادعای ارتباط مستقیم بین آزادی پوشش و کسب موقعیت اجتماعی برتر برای زنان را با تردید جدی مواجه ساخته است.
حجاب به مثابه چارچوب اجتماعی
از منظر جامعه‌شناختی، حجاب یک نهاد اجتماعی برای تنظیم روابط بین‌جنسیتی محسوب می‌شود. این نهاد در جامعه ایرانی، ریشه در پیشینه فرهنگی و دینی دارد و همانند دیگر قواعد اجتماعی، به ایجاد نظم و تعادل در عرصه عمومی کمک می‌کند.
اختیار فردی در ترازوی مسئولیت اجتماعی
بازتعریف مفهوم به‌روز بودن
«به‌روز بودن» به معنای گسست از هویت فرهنگی نیست، بلکه به معنای تطبیق هوشمندانه سنت‌ها با شرایط نوین است. نمونه‌های عینی همچون زنان خلبان و مدیران محجبه نشان می‌دهند که می‌توان در چارچوب ارزش‌های فرهنگی، پیشرفت و کارآمدی داشت.
«خوب بودن» فقط در خلوت فردی معنا نمی‌شود
در پاسخ به نگاه جوانانی که می‌گویند: «می‌خواهیم خوب باشیم، حتی بدون حجاب»، دکتر قاسمی این نیت را محترم شمرد اما توضیح داد:
«خوب بودن» یک مفهوم چندبعدی است. بخشی از آن به اخلاق فردی برمی‌گردد و بخش دیگر به مسئولیت اجتماعی. ما در جامعه زندگی می‌کنیم و رفتارهایمان بر دیگران اثر می‌گذارد. رعایت هنجارهای اجتماعی—از جمله حجاب—بخشی از «خوب بودن» در عرصه جمعی است، درست مانند رعایت قوانین رانندگی یا احترام به حقوق دیگران.
او تأکید کرد: «حجاب یک امر اجتماعی است، نه صرفاً فردی. هر جامعه‌ای برای نظم بخشیدن به روابط، قوانینی دارد. حجاب نیز در جامعه ما، بخشی از این چارچوب برای تنظیم روابط جنسیتی و حفظ سلامت فضای اجتماعی است.»
زیباییِ نوین؛ تبرّج یا شخصیت؟
برخی دختران جوان، حجاب را مانعی برای «زیبا بودن» و «به‌روز بودن» می‌دانند. دکتر قاسمی این نگاه را ناشی از یک تحریف فرهنگی می‌داند:
«تعریف زیبایی در فرهنگ ما، منحصر به چهره و بدن نیست. زیبایی در منش، ادب، وقار و تخصص نهفته است. رسانه‌های جهانی، زیبایی را به «نمایش بدن» تقلیل داده‌اند. حجاب به ما یادآوری می‌کند که زیبایی واقعی، آن است که در شخصیت و کردار انسان متجلی شود.»
وی در پایان با جمع‌بندی مفهوم حجاب گفت:
«حجاب تنها یک حکم دینی نیست؛ یک انتخاب اجتماعی برای زیستن در جامعه‌ای است که در آن، احترام متقابل، امنیت اخلاقی و ارزش‌های انسانی در اولویت قرار دارد. حجاب نه محدودیت، که چارچوبی برای شکوفایی استعدادها در فضایی محترمانه و ایمن است.»
خبرگزاری فارس
گفتگوی جهانبانو با بانوان حاضر در مسیر مشایه
آشنایی با اولین موکب بین المللی زنانه
جملات کوتاه برای تشکر از بانوان خادم عراقی
چند توصیه برای مادران جهت در پیادهروی اربعین
به پاس ۱۰۰۰ روز خدمت
جریان مقاومت، جریانی است که باید همچنان خون تازه در آن دمیده شود
سختترین و سوزناکترین درد بشر، درد فراق است
مردم خوب می‌دانند چه کسی خدمتگزارشان است
یادبود بانوان آمل برای شهید رئیسی و شهدای خدمت