روسیه چگونه به اولین کشور زنانه جهان تبدیل شد؟

زنانه‌شدن جمعیت یا Demographic Feminization یک مفهوم جامعه شناختی ناظر بر مطالعات جمعیت است. این مفهوم نشانگر برهم خوردگی تعادل جنسیتی جمعیت در جغرافیای خاصی است که در آن جمعیت زنان بیش از جمعیت مردان است. کارشناسان زنانه شدن روسیه را نتیجه‌ی روندی می‌دانند که از بعد از فروپاشی شوروی که مصادف با ۱۹۹۰ میلادی بود رقم خورد.

در دهه ۱۹۹۰، روسیه با یک بحران مرگ‌ومیر زودرس در میان مردان به دلیل عواملی چون: مصرف بالای ودکا (الکل‌های درصد بالا) و الکل‌های تقلبی؛ مرگ‌های خشونت‌بار؛ جنگ؛ تصادفات؛ خودکشی؛ بیماری‌های قلبی-عروقی و استرس رو به رو شد. پیامد این امر نیز آن شد که نرخ امید به زندگی در مردان روس به طور چشمگیری کاهش پیدا کرد. نتیجه‌ی این امر نیز پدیدار شدن شکاف جنسیتی و نیل جمعیت به زنانه  شدن جمعیت روسیه بود.

تغییر آمار جمعیتی طبیعتا خود را در بخش‌های مختلف اجتماع و نهادهای مختلفی دولتی و غیر دولتی نشان می‌دهد. نیروی کار در روسیه به طور سیستماتیک زنانه شد. مشاغلی چون معلمی و آموزش و پرورش که به خودی خود زنانه‌تر هستند، شاهد حضور چشمگیرتری از زنان بودند. جالب است بدانید که نیروی کار زن در مشاغلی چون آتش نشانی، ارتش، پلیس، دانشگاه‌ها، شهرداری‌ها و وزارتخانه‌ها بیشتر از مردان بودند اما رده‌های خدمتی تعریف شده برای آن‌ها رده‌های میانی و پایین (خدماتی) است.

این امر سبب شده تا کمبود جایگزینی نیروی کار برای روسیه منجر به افزایش سن بازنشستگی زنان شود. از آنجایی که طبق آمارهای سالانه شکاف جنسیتی در اقتصاد؛ دستمزد میان مردان و زنان شاغل(کارمند) در روسیه شکاف دستمزدی قابل تاملی را نشان می‌دهد لذا فقر در این کشور چهره‌ی نسبتا زنانه‌ای دارد.

اخیرا دولت روسیه اقداماتی شایان توجه پیرامون حمایت از زنان و خانواده رقم زده است. این کشور در حمایت از زنان به اعطای تا ۳ سال مرخصی زایمان به زنان کارمند، امکان اشتغال پاره وقت برای زنان در طول این ۳ سال و تاسیس مهدهای کودک برای زنان کارمند پس از این سه سال اقدام کرده است.

حضور زنان روس در بخشی از ارگان‌های دولتی روسیه که پس از سقوط شوروی به طور چشمگیری افزایش یافت به قرار زیر است:

• امروزه حدود ۱۰-۱۵٪ از پرسنل نیروهای مسلح روسیه (معادل حدود ۴۵۰۰۰-۵۰۰۰۰۰ نفر) را زنان تشکیل می‌دهند. آنان عمدتاً در نقش‌های غیررزمی مانند پزشکی، ارتباطات، لجستیک، مهندسی، و امور اداری خدمت می‌کنند. دسترسی آنان به موقعیت‌های فرماندهی رزمی و عالی بسیار محدود است.
• زنان در پلیس روسیه (پلیس راهنمایی و رانندگی و بخش‌های تحقیقاتی) حضور قابل توجهی دارند. در برخی بخش‌های پلیس، سهم زنان به نزدیک ۳۰٪ می‌رسد. مشابه ارتش، آنان کمتر در واحدهای ویژه و عملیاتی خطرناک دیده می‌شوند و بیشتر در پست‌های کارآگاهی، برخورد با جرایم علیه کودکان، امور اداری و پلیس عمومی فعالیت دارند.
• پزشکی در روسیه یک حرفه بسیار زن‌محور است. حدود ۷۰-۸۰٪ از پزشکان و تقریباً تمامی پرسنل پرستاری و پیراپزشکی را زنان تشکیل می‌دهند.
• در بخش آموزش عالی، زنان هم در بین دانشجویان (حدود ۵۷٪) و هم در بین اعضای هیئت علمی جوان و میانی، اکثریت دارند.
• زنان در پست‌های کارمندی، برنامه‌ریزی شهری و خدمات اجتماعی شهرداری‌ها حضور پررنگی دارند. با این حال، سمت شهرداران کلان‌شهرهای مهم (مانند مسکو، سن پترزبورگ) تقریباً همیشه در دست مردان بوده است.
• در بخش حمل‌ونقل عمومی، زنان به عنوان راننده مترو، اتوبوس و تراموا بسیار فعال‌اند. مدیریت شبکه‌های عظیم حمل‌ونقل و وزارت مربوطه معمولاً مردانه است.

با این حال دولت روسیه در تلاش است که شکاف جنسیتی موجود در جمعیت آماری خود را ترمیم کرده و به تعادل جنسیتی در جمعیت روسیه نزدیک کند. این تلاش‌ها در سیاستگذاری و اجراسازی این سیاست‌ها در دو بعد خانوادگی و اجتماعی دارد.

در سیاست‌های خانوادگی روسیه پیرامون حصول تعادل در نظم جنسیتی این کشور اقدام کرد به پیاده سازی سیاست‌هایی چون:

• کمک مالی قابل توجه به خانواده‌هایی که فرزند دوم یا بعدی به دنیا می‌آورند.
• به زنان شاغل اجازه می‌دهد تا ۱.۵ تا ۳ سال مرخصی بگیرند. بخشی از این مدت (معمولاً تا ۱.۵ سالگی کودک) با حقوق و بخشی دیگر بدون حقوق اما با حفظ سمت است.
• برای فرزندان خردسال (تا ۳ سال) و همچنین برای فرزندان بین ۳ تا ۷ سال از خانواده‌های کم‌درآمد، کمک هزینه ماهانه در نظر گرفته شده است.
• ترویج ارزش‌های خانوادگی و تتبلیغ این ارزش‌ها در جامعه توسط رسانه‌های ملی.
• تقویت تصویر «مرد خانواده‌دار»: در تبلیغات دولتی، از تصویر مردی که مسئولیت‌پذیر، سالم و متعهد به خانواده است، حمایت می‌شود. این در مقابل تصویر “مرد الکلی و بی‌مسئولیت” دهه ۱۹۹۰ قرار دارد.

ناگفته نماند که برخی از زنان روس به دنبال یافتن شریک زندگی خود به دنبال ازدواج با مردانی با ملیت‌های دیگر هستند. دولت روسیه نسبت به این اقدام رویکرد تشویقی ندارد و البته آن را نیز منع نمی‌کند! لازم به ذکر است که در این کشور سایت‌های همسریابی برای زنان روس وجود دارد که آنان را با مردانی از ملت‌های دیگر آشنا می‌سازد.

سیاست‌های اجتماعی روسیه پیرامون حصول تعادل در نظم جنسیتی این کشور اقدام کرد به پیاده سازی سیاست‌هایی چون:

• مبارزه با مصرف الکل و تنظیم سیاست‌هایی در راستای کاهش مصرف آن (وضع مالیات سنگین برای نوشیدنی‌های الکلی، محدودیت در ساعات مجاز فروش نوشیدنی‌های الکلی، مبارزه با تولید و توزیع کنندگان الکل های تقلبی موجود در بازار).
• سرمایه‌گذاری در سیستم بهداشت و درمان برای مقابله با بیماری‌های قلبی-عروقی (قاتل اصلی مردان روس).
• اجرای برنامه‌های ملی برای افزایش آگاهی درباره سبک زندگی سالم.
• ایجاد ثبات اقتصادی و اجتماعی در راستای کاهش استرس مردان و جلوگیری از ناامیدی از وضعیت معیشت و اقدام به خودکشی آنان.
• حمایت‌های مادی و معنوی به کلیساهای کاتولیک و NGO هایی که در راستای ازدواج و فرزندآوری فعالیت می‌کنند.

بررسی‌ها نشان دهنده‌ی آن هستند که دولت روسیه با پیگیری جدی سیاست‌های جمعیتی خود تا حد قابل توجهی موفق عمل کرده است او توانسته با افزایش امید به زندگی و تقویت اقتصاد کشور خود نرخ باروری را افزایش داده و نرخ سقط جنین را نیز کاهش دهد. با این حال روسیه با تثبیت نرخ باروری جایگزن (دوفرزند) فاصله دارد. 

صغری عاشوری