نام کاربری یا نشانی ایمیل
رمز عبور
مرا به خاطر بسپار
روایت تحلیلی دکتر فرزانه حکیم‌زاده از نقش زنان در شکل‌گیری و فروکش‌کردن بحران‌ها
در ابتدای گفتگو به تقویم تاریخ قمری اشاره کردیم که به واقعه‌ی مربوط به جنگ جمل منتهی شد. میخواستیم از روایتی بشنویم که گاهی تاریخ به زور و با خفقان از ان عبور کرده بود. گفتم: «خانم دکتر، از آن روزهای تاریخی برایمان بگویید؛ از ریشه‌های آن‌چه امروز به‌عنوان فتنه جمل می‌شناسیم.
*واقعیت این است که پس از رحلت رسول خدا(ص)، سقیفه برپا شد و امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام از صحنۀ رهبری سیاسی_اجتماعی کنار گذاشته شد. این حذف نقش ایشان، به تدریج ساختار جامعه اسلامی را در ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دگرگون کرد. در بیست‌وپنج سالی که ایشان از رهبری دور بودند، پایه‌هایی نهادینه شد که بعدها ریشه‌های فتنه جمل را فراهم کرد.
بیشتر توضیح می‌دهید؟ ارتباطِ این فاصله‌گیری با ظهور فتنه چطور است؟
اگر بخواهیم خیلی خلاصه بگوییم، در دو خلیفۀ اول فتوحات گسترده‌ای رخ داد؛ این فتوحات هم در بُعد نظامی و سیاسی بودند و هم در عرصه اقتصادی تأثیرات عمیق گذاشتند. بیت‌المال شکل گرفت و به‌تدریج یک ساختار طبقاتی آشکار شد. ثروت‌ها انباشته شد و برخی اصحاب خاص که زمانی همراه پیامبر بودند، از منافع کلان برخوردار شدند. وقتی ثروت و قدرت به‌صورت غیرعادی توزیع شود، طبقه‌ای مطالبه‌گر و ویژه‌خوار به وجود می‌آید. این جریان بعداً یکی از آفت‌های جدی جامعه شد.
و نقش شورا در این میان چه بود؟
*شورا زمانی تشکیل شد که خلیفۀ دوم رحلت کرد. امام علی علیه‌السلام که در مقام عدالت و شایسته‌سالاری قرار داشت، در مواجهه با شورایی وارد شد که پنج رقیب برای ایشان ساخت: افرادی مانند طلحۀ و زبیر و دیگران. این شورا عملاً زمینه‌ای فراهم کرد تا کسانی که منافع و ثروت داشتند، احساسِ رقابت و حسادت کنند. آن‌ها انتظار داشتند که بعد از سال‌ها ویژه‌خواری، سهمی برای خود داشته باشند؛ اما امام شایسته‌سالار چنین نگاهی را برنمی‌تافت.
یعنی خاستگاه اختلافات، بیشتر اقتصادی و قدرت‌طلبانه بود؟
*بخشی حتما اقتصادی و سیاسی بود. اما پیچیدگی داستان از آنجاست که لایه‌های عاطفی، تاریخی و شخصی هم وارد میدان شد. عایشه، با آن ظرفیت فصاحت و بلاغت و نفوذ کلام، وقتی دید جریان به نفع بنی‌امیه و به ضرر بیت‌المال پیش می‌رود، به اعتراض برخاست. کنشِ او در میدانِ عمومی، مانند آن حرکت معروف در مسجد و جمله‌هایی که گفت، شعله‌های خشم را روشن کرد. از سوی دیگر، افرادی مانند زبیر و طلحه که نسبت‌های خانوادگی و نزدیکی به زمان پیامبر داشتند، همراه او شدند.
نقش زنان در این داستان را چطور ارزیابی می‌کنید؟
*بسیار مهم است که بفهمیم زنان در این صحنه، دو نقش کاملاً متضاد ایفا کردند. یک سو، عایشه قرار داشت: زنی با شیوۀ تبلیغی قوی، توانایی تاثیرگذاری مستقیم بر افکار عمومی را داشت و درسوی دیگر، ام‌سلمه بود که به‌گونه‌ای دیگر نقشی روشنگرانه بر عهده گرفت. ام‌سلمه با خرد و تدبیرش، نامه نگاشت و در برابر حرکت هیجانی ایستاد و بسیاری را از همراهی با فتنه‌گران منصرف کرد. بنابراین زنان، هم می‌توانند آتش فتنه را شعله‌ور کنند و هم نقشی تعیین‌کننده در خاموش‌کردنِ آن داشته باشند.
پس فتنه جمل فقط یک نبرد نظامی نبود، یک پروژۀ پیچیدۀ سیاسی_تبلیغی هم بود!
دکتر حکیم‌زاده: دقیقاً. عایشه به‌عنوانِ نمادی از نفوذ کلام و هنر تبلیغ، توانست احساسات را برانگیزد؛ و طرف مقابل، با بهره‌گیری از منابع مالی و شبکه‌های قدرت، جمعی را بسیج کرد. ادعای «خون‌خواهی عثمان» بهانه شد تا مشروعیتِ امام علی زیر سؤال برود. این روایت‌سازی‌ها و نمایش‌های نمادین ـ مثل پیراهن خونی عثمان که بعدها وسیلۀ تحریک در شام شد ـ نشان می‌دهد چطور ابزارهای عاطفی و نمایشی در خدمت مقاصد سیاسی قرار می‌گیرند.
*دقیقاً. عایشه به‌عنوان نمادی از نفوذ کلام و هنر تبلیغ، توانست احساسات را برانگیزد؛ و طرف مقابل، با بهره‌گیری از منابع مالی و شبکه‌های قدرت، جمعی را بسیج کرد. ادعای «خون‌خواهی عثمان» بهانه شد تا مشروعیتِ امام علی زیر سؤال برود. این روایت‌سازی‌ها و نمایش‌های نمادین_مثل پیراهن خونی عثمان که بعدها وسیلۀ تحریک در شام شد ـ نشان می‌دهد چطور ابزارهای عاطفی و نمایشی در خدمت مقاصد سیاسی قرار می‌گیرند.
پیامدِ این فتنه چه بود؟
*جنگ جمل، اگرچه در مقطع کوتاه شاید به‌ظاهر به نفع امام علی (ع) انجامید، اما جرقه‌هایی را روشن کرد که بعداً به صفین، سپس نهروان و در نهایت به پیدایش خوارج و شهادت امام علی انجامید. این زنجیره نشان می‌دهد یک فتنه چگونه می‌تواند ساختارِ رهبری و مشروعیت را برای نسل‌ها دگرگون کند.
شما گفتید زنان نقشِ همبستگی در شکل‌گیری و خنثی‌سازی فتنه‌ها دارند. آیا می‌توانیم از این تجربه برای تحلیلِ امروز استفاده کنیم؟
*بله. امروز هم جریان‌هایی که پشت پرده اهداف سیاسی و تجزیه‌طلبانه دارند، تلاش می‌کنند احساسات و معضلات زنان را به‌عنوان ابزاری تبلیغی استخدام کنند. اگر واقعا دغدغۀ زنان را داشتند، وضعیت زنان مظلوم فلسطین، افغانستان و دیگر نقاط جهان را هم به‌طورِ یکپارچه و واقعی پیگیری می‌کردند. پس باید با بصیرت و تدبر رفتار کرد. نباید به‌سرعت و بدون تحلیل زمینه‌ها و پشت‌پرده‌ها همراه جریان‌ها شد
شما چه توصیه‌ای برای اهل سیاست و فرهنگ دارید؟
*تاریخ به ما آموخته که سیاست همیشه روی صحنه و پشت صحنه دارد. در مواجهه با موضوعات حساس_به‌ویژه وقتی پای زن و خانواده در میان است_با تدبر، با مطالعه ریشه‌ها، و با استفاده از ظرفیت‌های عقلانی و فرهنگی عمل کنیم. زنان می‌توانند هم بذرِ فتنه بپاشند و هم نجات‌بخش باشند. انتخاب راه دوم، نیازمند حکمت، گفتمان‌سازی و روایت‌سازی درست است.
سخن پایانی شما؟
*اگر تاریخ را با دقت بخوانیم، می‌بینیم که بسیاری از زخم‌های امروز از همان روزها زاده شد. پس باید مواظب باشیم روایت‌ها چگونه شکل می‌گیرند، چه نمادهایی بر افکار عمومی اثر می‌گذارد، و کدام کنش‌ها به‌نام احساسات، در حقیقت اهدافی سیاسی را پیش می‌برند. زنان، در مرکز این میدان‌اند و در صورت مدیریت هوشمند گفتمان، می‌توانند همبستگی سازنده و پایدار بسازند، نه فتنه‌ای که نسل‌ها را درگیر کند.
از سرکار خانم دکتر فرزانه حکیم‌زاده پژوهشگر تاریخ اسلام به خاطر وقتی که در اختیار پایگاه خبری جهان‌بانو گذاشتند، تشکر می‌کنیم.گفتگو: مهتا صانعی
گفتگوی جهان‌بانو با بانوان حاضر در مسیر مشایه
آشنایی با اولین موکب بین المللی زنانه
جملات کوتاه برای تشکر از بانوان خادم عراقی
چند توصیه برای مادران جهت در پیادهروی اربعین
به پاس ۱۰۰۰ روز خدمت
جریان مقاومت، جریانی است که باید همچنان خون تازه در آن دمیده شود
سختترین و سوزناکترین درد بشر، درد فراق است
مردم خوب میدانند چه کسی خدمتگزارشان است
یادبود بانوان آمل برای شهید رئیسی و شهدای خدمت