حیا در عصر شبکه‌های اجتماعی، آزادی از اسارت نگاه دیگران

در جهان پرشتاب امروز، جایی که شبکه‌های اجتماعی مرز بین زندگی خصوصی و عمومی را محو کرده‌اند، مفهومی که روزی از پایه‌های اخلاق بود، امروز غریب و حتی گاهی «واپس‌گرا» به نظر می‌رسد: این مفهوم، «حیا» است.

در آموزه‌های اسلام، حیا نشانه ایمان و آگاهی از حضور همیشگی خداست. امیرالمؤمنین، حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «هیچ ایمانی مانند حیا و صبر نیست» (نهج‌البلاغه، حکمت ۴۱۰). اما در جامعه مدرن، انسان نه با خدا، بلکه با نگاه دیگران و خواسته‌های خودش تعریف می‌شود. ماکس وبر، جامعه‌شناس بزرگ، در کتاب اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری، از این تغییر بنیادین با عنوان «دنیوی شدن انگیزه‌ها» یاد می‌کند؛ جایی که ارزش یک رفتار، نه به قصد الهی، بلکه به سودمندی و کارایی اجتماعی آن بستگی دارد.

در چنین شرایطی، «بی‌حیایی» دیگر یک گناه یا انحراف اخلاقی ساده تلقی نمی‌شود، بلکه به بخشی از منطق حاکم بر بازار و رسانه تبدیل شده است. ژان بودریار، فیلسوف فرانسوی، در کتاب جامعه مصرفی نشان می‌دهد که چگونه نمایش بدن، میل و لذت، به ابزاری برای تولید ثروت و سود تبدیل شده است. به بیان ساده‌تر، آنچه در گذشته از نظر اخلاقی «ناشایست» بود، امروز از نظر اقتصادی «توصیه می‌شود.»

فروپاشی حریم خصوصی، نتیجه طبیعی این روند است. آنتونی گیدنز، جامعه‌شناس برجسته، در کتاب مدرنیته و هویت شخصی می‌نویسد: در جامعه مدرن، فرد مدام در معرض نگاه دیگران است و هویت او در همین نگاه‌ها شکل می‌گیرد. این دیده‌شدنِ همیشگی، نوعی «بی‌حیایی ساختاری» به وجود می‌آورد؛ یعنی انسان دیگر از خدا شرمنده نیست، بلکه فقط از قضاوت دنبال‌کنندگانش در فضای مجازی می‌ترسد.

در مقابل این جریان قدرتمند، دین به ما یادآوری می‌کند که حیا یک محدودیت نیست، بلکه پاسدار  کرامت و شرافت انسانی است. امام صادق (ع) فرموده‌اند: «حیا، یکی از پنج ویژگی ارزشمند و هویت‌بخش انسان است.» وقتی انسان قدر و منزلت واقعی خود را بشناسد، برای داشتن حیا کافی است. حیا در این نگاه، نوعی مراقبت از خویشتن است، نه سرکوب آن.

جامعه امروز ما به یک بازتعریف اساسی از این فضیلت فراموش‌شده نیاز دارد. حیا در عصر دیجیتال یعنی: مدیریت هوشمندانه خود در برابر نگاه بی‌مرز دیگران؛ یعنی داشتن توانایی گفتن «نه» به وسوسه به نمایش گذاشتن تمام زندگی. اگر در منطق حاکم بر رسانه، «دیده‌شدن» ارزش نهایی است، در منطق ایمان، «دیده‌نشدن برای غیرخدا» نشانه کرامت است.

زنده کردن دوباره حیا در جامعه مدرن، به معنای بازگرداندن خدا به میدان دید انسان است؛ این یادآوری که پیش از هر مخاطب مجازی، یک ناظر حقیقی  وجود دارد که همه چیز را می‌بیند: «آیا او ندانست که خدا [همه چیز را] می‌بیند؟» (سوره علق، آیه ۱۴). اگر این باور ژرف در جان نسل امروز زنده شود، شاید بتواند بخش بزرگی از بحران‌های معنوی، خودشیفتگی و اضطراب اجتماعی را درمان کند.

در پایان، بار دیگر تأکید می‌کنیم: حیا دشمن آزادی نیست، بلکه محافظ آزادی درونی انسان است؛ آزادی از اسارت نگاه دیگران. در جهانی که فریاد می‌زند «همه چیز باید دیده شود»، حیا، همان شجاعت ندیدن و دیده‌نشدن است؛ شجاعتی که سنگ بنای ایمان است.

خبرگزاری تسنیم