سیر اجتهاد زنان در ایران

مسیر دستیابی زنان به مرتبه اجتهاد در ایران، راهی پرفراز و نشیب اما روبه‌پیشرفت بوده است. از دوران قاجار، که حضور زنان در حوزه‌های علمی محدود به فضای خانه و حلقه‌های کوچک آموزش بود، تا دوران معاصر، تحولات چشمگیری رخ داده است. در دوران پهلوی و به‌ویژه پس از انقلاب اسلامی، با گسترش نهادهای آموزشی دینی برای زنان، مانند مدارس علمیه خواهران، زمینه برای آموزش فقهی و اصولی زنان به‌طور رسمی فراهم شد.

در دهه‌های اخیر، زنان فقیه بسیاری در ایران پرورش یافته‌اند که برخی از آن‌ها به درجه‌ی اجتهاد نیز رسیده‌اند. گرچه هنوز امکان مرجعیت تقلید برای زنان در فقه شیعه مورد بحث است و اجماعی در مورد آن وجود ندارد، اما حضور زنان مجتهده در نهادهای علمی، شوراهای فقهی، و دانشگاه‌ها بسیار پررنگ‌تر شده است.

این روند، نشانه‌ای از بالندگی فکری و علمی زنان در حوزه‌های دینی است و چشم‌انداز گسترش نقش‌آفرینی آن‌ها در فقه و حقوق اسلامی را نوید می‌دهد.

سیر تاریخی و فقهی اجتهاد زنان در ایران

اجتهاد، به‌عنوان بالاترین مرتبه‌ی فهم فقهی و استنباط احکام شرعی، تاریخی مردانه در حوزه‌های علمیه داشته است. با این حال، حضور زنان در عرصه‌ی علوم دینی در ایران، به‌ویژه از قرن سیزدهم هجری به بعد، کم‌رنگ ولی قابل‌توجه بوده است.

در دوران قاجار، زنان فرهیخته‌ای مانند بی‌بی خانم استرآبادی، هرچند مستقیماً وارد فقه و اصول نشدند، اما فضا را برای آگاهی و آموزش زنان فراهم کردند. برخی از زنان عالمه در این دوره، مانند خانم مجتهده امین اصفهانی، به مدارج عالی علمی رسیدند. او نخستین زنی بود که به‌صورت رسمی از برخی فقهای زمان خود اجازه‌ی اجتهاد گرفت. آثار او، مانند شرح و تفسیر نهج‌البلاغه و اربعین حدیث، جایگاه علمی‌اش را نشان می‌دهد.

در دوران پهلوی اول و دوم، با ایجاد محدودیت‌هایی در حوزه‌های علمیه، زنان کمتر به آموزش‌های فقهی رسمی دسترسی داشتند. اما در دهه‌ی ۴۰ شمسی، به‌ویژه با تأسیس حوزه‌های علمیه خواهران در قم، مشهد، اصفهان و تهران، روند آموزش فقهی برای زنان قوت گرفت.

پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، با تأکید بر نقش اجتماعی و تربیتی زنان در نظام اسلامی، نهادهایی مانند جامعه‌الزهرا در قم گسترش یافتند. این فضا موجب شد زنان بسیاری وارد حوزه‌های اجتهادی شوند.

امروز، زنانی چون سرکار خانم مجتهده فاطمه طباطبایی، خانم علویه همایونی، مجتهده صفاتی، خانم زهرا آیت‌اللهی، و بانو طاهایی و همچنین مجتهده گلگیری در زمره‌ی چهره‌های شاخص قرار گرفته‌اند.

همچنین، با حضور زنان مجتهده در شوراهای استفتاء، آموزش عالی دینی، و حتی مشاوره‌های فقهی در نهادهای حکومتی، روند دستیابی به اجتهاد برای زنان، هرچند با موانعی روبه‌روست، اما مسیر رشد و تأثیرگذاری را با قدرت طی می‌کند.

مهتا صانعی