زنان، نکته‌پردازان هنر انقلاب اسلامی

روز و هفته هنر انقلاب اسلامی آغازگر پردازشی زیبا به ابعاد مختلف هنر در ایران اسلامی است. از چالش‌های مهم هفته هنر بررسی زیرساخت‌های هنری به ویژه در حوزه زنان و هنر زنان است. البته که پیوند هنر با انقلاب اسلامی در رگ و ریشه هنر برتر سرزمین ایران اسلامی به وضوح خودش را نشان می‌دهد و زنان هنرمند نیز در این عرصه پابه‌پای پیشرفت هنر انقلاب اسلامی در حرکت بوده‌اند.

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی جهان‌بانو، میزبان یکی از بانوان هنرمند در عرصه مستندسازی، طراحی صحنه و … سرکار خانم دکتر فهیمه کرمی بودیم و در این گفتگو ضمن معرفی خود و آثارشان به تعریف هنر برای زنان و ظرفیت‌ها، چالش‌ها، فرصت‌ها و آسیب‌های موجود در این زمینه پرداختیم.

*فهیمه کرمی هستم. از سال ۱۳۹۰ وارد کار هنری شدم؛ اما قبل از آن، به جهت اینکه در یک خانواده ای بودم که در عرصه هنر دورا دور دستی بر آتش داشتند، با این عرصه آشنا بودم، به‌خصوص با حیطه فیلم‌سازی و رسانه. برادرم کار فیلمسازی انجام می دادند، استاد دانشگاه صدا و سیما هستند و خواهرم فعال رسانه بودند و عملاً من قبل از اینکه به عرصه کار هنری به طور جدی ورود کنم، آشنایی دورادوری داشتم.

در سال ۱۳۹۰ وارد صدا و سیمای مرکز قم شدم و کار هنری خود را به صورت یک فعالیت مستمر از همان زمان آغاز کردم. با کار گویندگی شروع شد که علاقه شخصی ام بود، ولی کم‌کم به سمت کار تهیه‌کنندگی، طراحی و کارگردانی کشیده شدم، چون احساس می‌کردم که مغز متفکر هر اثر هنری، کسی است که طراحی اولیه آن را می‌زند و در کنار آن، آن کسی است که آن طراحی را به منصه ظهور می رساند.

فهیمه کرمی کارش را از گویندگی در رادیو شروع کرد و در گزارشگری رادیو تجربیات خوبی نصیبش شد. تجربیاتی که زمینه‌ساز ورودش به بحث مستندسازی شد.

گزارشگر، به‌خصوص گزارشگر رادیو، تنها عضو یک مجموعه برنامه‌ساز است که به صورت مستمر و دائمی و در همان لحظه پخش برنامه، در همان جایی حضور دارد که شنونده دارد از او اطلاعات را دریافت می‌کند. یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین بحث ساخت فیلم مستند، سوژه‌یابی درست و پرداخت درست به سوژه است. بحث گزارشگری کمکی جدی برای ورودم به عرصه ساخت مستند کرد.

اولین کارهای مستندم با یک مجموعه‌ای به نام «روایت عشق» شروع شد که در خصوص خانواده‌های شهدا و همسران و مادران شهدا بود. به زعم خودم، در آن برنامه تا حد زیادی بنده روایی‌شدن گزارش و تبدیل‌شدن آن به کاری که عملاً مستند داستان‌گونه باشد را آموختم.

«ننه حسین» اولین کار مستند

مستند «ننه حسین» درباره مادری است که تنها یک فرزند دارد اما همان فرزندش نیز در دفاع مقدس شیمیایی می‌شود و این مادر، دوشادوش فرزند رنج‌کشیده‌اش لطف مادرانه‌اش را مادام‌العمر پهن می‌کند تا مبادا فرزندش کم بیاورد.

بررسی هنر تاثیرگذار و جریان‌ساز

اگر بخواهیم به این مسئله بپردازیم که هنر تأثیرگذار چیست؛ یعنی هنری که ابتدا باید تأثیرگذاری داشته باشد تا تبدیل به فرصتی برای جریان‌سازی شود. یعنی جریان‌سازی مرتبه‌ای بالاتر از تأثیرگذاری است. حال تعریف هنر را چه بدانیم بهتر است! یک تعریفی که بین فلاسفه هنر و زیبایی‌شناسی پذیرفته شده است، این است که معتقد هستند اگر بخواهیم به هنر خوش‌بینانه نگاه کنیم و تعریفی از آن بدهیم؛ باید بگوییم که کار هنر این است که زیبایی‌ها را در جهان بیشتر کند.

این نگاه خوش‌بینانه به هنر است که من خودم شخصاً آن را باور دارم. یک نگاه بدبینانه یا غیر خوش‌بینانه‌ای هم وجود دارد که می‌گوید: کار هنر این است که جهان پر از زشتی‌هایی است و کار هنر این است که این زشتی‌ها را به شکلی زیبا نشان می‌دهد.

تمایز هنر از غیر هنر

ما می‌توانیم در دو بخش به هنر بپردازیم. یکی اینکه بیاییم هنر را از غیر هنر تشخیص بدهیم. از نظر فیلسوفان عرصه هنر، در سه ساحت مختلف می‌توان بررسی کرد که عبارتند از : «علم، فن، هنر». ما با این تفکیکی که وجود دارد، هنر را از ناهنر تشخیص می دهیم. مرتبه بالاتر چیست؟ این است که ما چطور هنر خوب را از هنر بد تشخیص بدهیم؟ چطور هنر خوبتر را از هنر خوب تشخیص بدهیم؟

وقتی می‌گوییم کار هنر چیزی را به شکل زیبا جلوه می‌دهد یعنی مثلا خود بحث بی‌عدالتی فی نفسه موضوع زیبایی نیست، فقر موضوع زیبایی نیست و بسیاری از مواردی که به‌خصوص در کارها و مستندهای اجتماعی مورد توجه قرار می‌گیرد، فقر، فحشا، سقط و …؛ اگر بخواهید به واژه و مفهوم اینها نگاه کنید، زیبا نیستند. هنر چطور به اینها می پردازد که برای مخاطب جذاب است و ممکن است ساعت‌ها پای تلویزیون بنشیند و در مستند چند قسمتی به آن نگاه کند و تأثیر مثبت دریافت کند؟

پیش‌تر اشاره داشتم به اینکه بخش مهم‌تر و دوم این است که ما هنر خوب را از هنر بد تشخیص بدهیم. می‌گویند هنر چیزی را عیان می‌کند که حتی متخصص در آن امر نتوانسته مثل تاثیرگذاری هنر، تاثیرگذار باشد.

وقتی سطحی از آگاهی در مخاطبِ هنر رشد می‌کند این همان ارشمندی هنر است

در فیلم‌هایی چون «جدایی نادر از سیمین» و یا «درباره الی» این فیلم‌ها،کشمش بین مضامین اخلاقی را نشان می‌دهند و چیدن قضاوت‌هایمان در کنار هم را نشان می‌دهد. فیلم‌هایی که زنان هم نقش موثری در شناخت این مضامین داشته‌اند. فیلم‌های داریوش مهرجویی مثل فیلم «سارا» و فیلم «لیلا» و کشمکشی که بین مرزهای اخلاقی بین قهرمانان داستان وجود دارد نشان از رویایی هنر با مخاطب خود دارد. پس رویکرد هنر در خوب یا خوب‌تر شدن آن خیلی اثرگذار است و می تواند زمینه‌ساز باشد.

بررسی حضور زنان تاثیرگذار در فیلم‌های حاتمی‌کیا

با مروری در آثار آقای حاتمی‌کیا حضور زنان به عنوان زنی که شفقت و مهر و عشق را ورای عدالت در فیلم‌ها تزریق می کند، خیلی جدی دیده می‌شود. در آثار فیلمسازانی که در حوزه دفاع مقدس کار کرده‌اند، به نظرم ایشان جلودار این موضوع است. در فیلم «بادیگارد» یا عمیق‌تر در فیلم «آژانس شیشه‌ای»، حضور زنان از شکل تصنعی و ظاهری عبور می‌کند.

اساساً حضور زنان در عرصه هنر، در بعد از انقلاب و در دوران معاصر در کشور ما، خیلی متفاوت از قبل است. به جرأت می توانم بگویم که این اتفاق در فضای انقلاب اسلامی، آن زنی که هنر خود را با جایگاه زنانه خودش ارائه می‌کند، به طور جدی مطرح است.

وقتی که حرف از زن و هنر زنانه می‌آید، دو بُعد بررسی می‌شود. یکی هنری است که به زن می‌پردازد، مثل همین‌هایی که از آن اسم بردیم. مثلاً شخصیت اصلی داستان، چه در مستند و چه داستانی زن است و در شعر و… به زن پرداخته می‌شود و بخش دوم این است که زن به عنوان فاعل اثر هنری است. یعنی این موضوع متولد او است و از او خلق شده است.

زنِ قبل از انقلاب اسلامی عملا جایگاهی برای فعالیت در عرصه‌های هنری نداشتند. در حال حاضر ما در بُعد پرداخت به زنان موفق بوده‌ایم. به زنان به عنوان عنصر تأثیرگذار در فیلم‌های سینمایی، مستند و فیلم‌های تلویزیونی، خیلی جدی‌تر پرداخته شده است. در گذشته نگاه به ورود زنان در عرصه‌های هنر بیشتر به عنوان عنصر منفعل یا عنصری که تأثیر منفی دارد، بها داده شده است.

زنان در هنر انقلاب اسلامی و در هنرهایی چون هنر تجسمی، فیلم‌سازی، هنر نویسندگی و شعر، بازیگری و … رشد چشمگیری داشته‌اند.

پیوند هنر به اقتصاد!

در آسیب‌شناسی هنر اصیل باید اشاره کرد به این نکته که هر جا هنر به اقتصاد گره می‌خورد، مافیا هم شکل می‌گیرد. همین مافیا مانع حضور زنان در عرصه‌های مختلف هنری می‌شود.

البته در تکمیل صحبتم باید بگویم مافیای حاضر در هنر امروز با مافیای قبل از انقلاب بسیار متفاوت است، چون حیطه و نگاهشان متفاوت است. در اینجا بحث مسائل اقتصادی مطرح است و صرفاً شامل بحث هنر هم نمی‌شود و در همه حوزه‌ها وقتی ورود می‌کنیم و بحث اقتصاد و گره‌خوردن آن با دنیای اقتصاد و صنعت مطرح می‌شود، ورود زنان سخت‌تر می‌شود، به‌خصوص برای افراد جدیدالورود. زنان هنوز هم با نگاه‌های مردسالارانه و نگاه‌های جنسیتی روبرو هستند.

به‌طور مثال وقتی که ما در سینمای داستانی ورود می‌کنیم، حضور زنان به عنوان کارگردان و تهیه‌کننده خیلی کمتر است. دلیلش هم این است که صنعت پولساز سینما، به زنان کمتر اجازه ورود به عرصه‌های کارگردانی و تهیه‌کنندگی می‌دهد. در بازیگری چون واقعاً نیاز است و چاره دیگری ندارند، به زنان اجازه ورود می‌دهند.

یا در کارهایی که کمتر به مسائل اقتصادی گره خورده، یا در مشاغلی که مجبور به وجود زن هستند، مانند گریمور و…. ؛ اندکی عقب‌نشینی نسبت به حضور زنان است. کلاً حضور بانوان و نقش‌آفرینی آنها به عنوان یک هنرمند، این دشواری‌ها را با خود به همراه دارد. البته شرایط خیلی نسبت به گذشته بهتر شده است.

واکاوی هنر زنانه در آثار زنان

یک نکته ای که به نظرم اهمیت دارد این است که ما تعریفی در فلسفه به نام فلسفه زنانه داریم که از شفقت، مهربانی و مادری بر می خیزد. وقتی می‌آییم و از هنر زنانه صحبت می‌کنیم، به نظرم مصداق‌های آن همین است. یعنی هنری آفریده بشود که از آن فلسفه و از آن نگاه بیرون بیاید. خانم اعظم مرادی، کارگردان مستند اهل لرستان از دوستان من هستند که چند کار در حوزه مستند اجتماعی انجام داده‌اند که شما کاملاً در آن، روحیه زنانه را در طول مستند می‌بینید. موضوع مستند فقر و اعتیاد است، ولی چنان با روحیه زنانه، مادرانه و بالطافت به این بحث می‌پردازد که شما از دیدن نوع روایت کار لذت می‌برید و متوجه می‌شوید که یک زن این را ساخته است.

یکی از کارهای خودم، یعنی «ننه حسین» کاری است که من مستند را با این‌کار شروع کردم و با احترام و تمام‌قد جلوی تمام جانبازان اعصاب و روان می‌ایستم.

همان نگاه زنانه و چالش‌هایی که در به تصویر‌کشیدن ننه حسین داشتیم، خودم احساس می‌کنم که آن نگاه زنانه خیلی اثرگذار است.

پس خیلی تأثیر دارد که یک زن با نگاه زنانه خود به مقولات مختلف نگاه کند. مشروط بر اینکه جامعه هنری ما هم به زنان اجازه بدهد که با همان زنانگی خود کارشان را پیش ببرند. آنها را مجبور نکنند که برای اینکه بتوانند تهیه‌کننده بشوند یا کارگردان کاری بشوند، از قالب زنانگی خود بیرون بیایند و به زنی تبدیل شوند که ظاهراً مرد است و این خیلی خطرناک است.

اثرپذیری سینما از مستند

سینما اساساً با مستند متولد شده است. در واقع اولین فیلم‌هایی که ما در سینما و از سال ۱۹۰۰ که فیلم به وجود آمد و این هنر شکل گرفت، به صورت مستند بودند. ورود آن در دوران مظفرالدین شاه به ایران هم همینطور بود. پس اصالت با هنر فیلم‌های مستند است. کار مستند یک مزایایی را دارد و یک فرصت‌هایی را به ما می‌دهد و یکسری چالش‌هایی که گاهی اوقات واقعاً گذر از آن دشوار است.

رکن اول کار مستند این است که مستندساز فعال باشد، پرسش‌گر باشد، با چشم تیز به اطراف خود نگاه کند و راجع به هر چیزی که می‌بیند سوال کند و این سوالات را به مجموعه‌ای تبدیل کند که به یک نتیجه قابل قبولی منتهی بشود.

در دنیا بهترین تجهیزات برای کار مستند استفاده می‌شود. در صدا، تصویر و نور. چون مستند قرار است حقیقتی را نشان بدهد.

این‌ها چالش‌هایی است که در دنیای مستند وجود دارد و آدم هایی که از بیرون به آن می‌نگرند، فکر می‌کنند خیلی راحت است. پس در اینجا بحث اقتصاد خیلی مطرح می‌شود. فیلم‌های سینمایی گیشه دارند، فروش می‌کنند و بازگشت سرمایه دارند؛ ولی در فیلم مستند اینگونه نیست. حداقل در کشور ما نیست.

نکته بعدی همکاری ارگان‌های مختلف با مستندسازان است. من می‌خواستم یک مستندی راجع به بیماران پروانه‌ای بسازم. از آنجاکه پانسمان‌هایی که بیماران پروانه‌ای استفاده می‌کنند تحریم بود و وارد ایران نمی‌شد خیلی جدی دنبال این بودم که راجع به این بچه‌ها مستند بسازم. عمر این بچه ها بیشتر از ۲۰، ۲۵ سال کفاف نمی‌دهد. برای ساختن کار برای این بچه‌ها، آنقدر به در بسته با بهزیستی خوردم و موانع مختلفی سر راهم قرار گرفت که کار را رها کردم.

یک نکته مهم دیگر این است که ما نیاز به سرمایه‌گذاری‌های دولتی در حوزه مستند داریم، چون سرمایه‌گذاری‌های خصوصی عملاً در حوزه مستند انجام نمی‌شود. به نظرم مستندسازها بخش مهمی از روشنگری جامعه را به عهده دارند. همانطور که یک خبرنگار در یک روزنامه، در یک بخش خبری تلویزیون و در خبرگزاری.

هنر انقلابی در حوزه انقلاب اسلامی پیش می‌رود!

باید پرسید که ما چقدر مستند خوب و قوی در حوزه انقلاب ساخته‌ایم که به عنوان تاریخچه انقلاب مانده است؟ چند مستند می‌توان نام برد که گویای هنر انقلابی باشد! کم است. عرصه هنر نیازمند تزریق خون جدید است و باید دائماً پویا باشد. هم هنرمندان و هم اساتید باید پذیرای جوان‌ترها باشند و البته کمتر این اتفاق می‌افتد.

من در یکی از مستندها و برای کار اولم با یک بزرگواری تماس گرفتم و گفتم که من می خواهم از شما مشاوره بگیرم. ایشان گفت که به شما اطلاع می دهم. یکی از دستیارهای ایشان به من زنگ زد و گفت که ۱۰۰میلیون تومان به حساب دکتر بریزید و فیش واریزی را برای من بریزید، من به دکتر می‌گویم که فلان ساعت شما تماس می‌گیرید. حرف سر این نیست که آن استاد قابلدار نیست بلکه حرف این است که در شرایطی که ما از نظر اقتصادی در مضیقه هستیم، چنین مطالبات و چنین انتظاراتی از جوان‌هایی که تازه می‌خواهند به این عرصه قدم بگذارند، یعنی اینکه کار نکن یا خودت هم برو و از صفر شروع کن. البته در کنار اینها کسانی هستند که کمک می‌کنند بدون اینکه ریالی پول بخواهند.

 نگاه دولت در مقوله جذب بانوان، تاثیرگذار است. باید در این عرصه حضور بانوان پررنگ باشد تا هنر زنانه شکوفاتر شود. در بحث جوایز در جشنواره‌ها نگاه جنسیتی هنوز هم حضور دارد و این مانع دیده‌شدن کار و تلاش زنان می‌شود و در ارزش داوری این کارها، آن شائبه ایجاد می‌شود که باز هم نگاه جنسیتی وجود دارد، چون داورها غالباً مرد هستند و رویکرد مردانه دارند.

مستند رادیویی «سقط جنین» از فهیمه کرمی

مستند «سقط جنین» برای سال ۱۴۰۰ بود. خاطرم است که آن سال، اولین سالی بود که رهبری روی بحث فرزندآوری خیلی تأکید کردند. من همانجا بحث سقط جنین به ذهنم رسید. با آمار وحشتناکی که در خصوص سقط جنین وجود دارد، یکی از کارهای مهمی که باید برای جامعه انجام داد، بحث پیشگیری از سقط جنین است. چقدر از این سقط جنین ها عمدی است و چقدر از آنها خارج از داشتن مجوزهای پزشکی است و به شکل های خطرناکی صورت می‌گیرد.

در سقط جنین ظلم به زنان زیاد اتفاق می‌افتد. یکی از دلایل سقط جنین ضدفرهنگ است. موارد بسیاری هستند که در دوران عقد باردار شده و از ترس خانواده دست به سقط فرزند خود زده‌اند!

سوژه اصلی این مستند رادیویی هم زنی بود که در دوران عقد دست به سقط جنین زده بود و حالا بعد از دوارده سال زندگی مشترک نتوانسته‌اند فرزندی داشته باشند و حتی در زندگی خود به سمت طلاق و جدایی رفته‌اند.  

عذاب وجدانی که در این زن بود بسیار وحشتناک و رنج‌آور بود و انتقال این احساس کار یک مستند است که توانست به خوبی به مخاطب خود انتقال دهد. به نظرم این مستند تأثیرگذار بود.
سخن پایانی:

همین تحول فکری و روحی زنان، هنر انقلاب اسلامی این بود که زنان جامعه ما را متحول ساخت و زنان هنرمند و هنر زنانه می‌تواند از ورای همین تغییر و تحول بیشتر دیده شود. همه باید در این زمینه کمک و معاونت داشته باشند.

با تشکر از وقتی که در اختیار پایگاه خبری جهان‌بانو گذاشتید.

گفتگو و تنظیم گفتگو: مهتا صانعی