فقه و جنسیت: محوریت سوژگی زن در احکام دینی

زیست جنسی و نقش دین در جامعه ایرانی

در سال‌های اخیر، جامعه ایرانی شاهد تغییرات گسترده‌ای در الگوهای زیست جنسی بوده است. تغییراتی که نه‌تنها از سبک زندگی مدرن تأثیر گرفته‌اند، بلکه به چالش‌هایی بین دین، اخلاق و فرهنگ منجر شده‌اند. در این میان، نقش دین و نهادهای دینی در بازتولید و مدیریت این تغییرات، مورد توجه قرار گرفته است.

دکتر مهراب صادق‌نیا به این نکته اشاره می‌کند که احکام دینی و فقهی نه بر ماهیت فیزیکی اعمال، بلکه بر معنای اجتماعی و فرهنگی آن‌ها تمرکز دارند. برای مثال، امام خمینی (ره) بازی شطرنج را در زمان جنگ جایز دانستند؛ زیرا معنا و مفهوم شطرنج از قمار به یک بازی ساده تغییر کرده بود. این نشان می‌دهد که احکام دینی می‌توانند تحت‌تأثیر تغییرات معنایی و فرهنگی جامعه دچار تحول شوند.

این دیدگاه در مورد زنان نیز صدق می‌کند. احکام مرتبط با زنان در جامعه صدر اسلام، بر اساس معنای فرهنگی زن در آن زمان شکل گرفته بودند. در آن دوره، زن بیشتر به‌عنوان موجودی وابسته به مرد دیده می‌شد و احکام فقهی نیز بر همین اساس صادر می‌شدند. اما در جهان امروز، معنای فرهنگی زن تغییر کرده است؛ بنابراین، بسیاری از احکام مرتبط با زنان نیازمند بازنگری هستند تا با شرایط و جایگاه زنان در جامعه مدرن تطابق پیدا کنند.

بحران معنای زنانگی در جامعه ایرانی

صادق‌نیا معتقد است که جامعه امروز ایران با بحران معنای زنانگی روبه‌روست. نهاد دین و فقه، درک دقیقی از معنای زن و زنانگی در جامعه جدید ندارند و همین امر باعث شده است که میان جامعه دینی و زنان مدرن، شکاف عمیقی ایجاد شود. این بحران ناشی از تضادهای موجود در نگاه فقه به زن است؛ از یک‌سو، زن به‌عنوان موجودی اغواگر و گمراه‌کننده معرفی می‌شود و از سوی دیگر، او به‌عنوان انسان مستقلی که باید حقوقش حفظ شود، مورد توجه قرار می‌گیرد. این تضاد، به بحران هویت زنان در جامعه ایرانی منجر شده است.

نقش عرف و تغییرات فرهنگی

عرف و تغییرات اجتماعی، نقش مهمی در بازتعریف معنای زن و زنانگی دارند. صادق‌نیا با اشاره به مفهوم «مصلحت» در فقه اسلامی، معتقد است که این مفهوم، انعطاف‌پذیری زیادی به فقه می‌دهد. اما اگر متغیرهای مزاحم، مانند سیاست، وارد این حوزه شوند، فقه از تعادل خارج شده و با گسست‌هایی مواجه می‌شود. امروز در جامعه ایران، سیاست به‌عنوان متغیر مزاحم وارد بسیاری از مسائل دینی شده و باعث شده است که فقه نتواند به طور مستقل و مؤثر عمل کند.

علاوه بر این، جامعه امروز ایران، نهاد دین را در سه حوزه مهم به چالش کشیده است:

 ۱) تردید نسبت به نیت صرفاً اخلاقی نهاد دین در مسائل مرتبط با زنان

 ۲) عدم شناخت کافی نهاد دین از زن و زنانگی در جهان امروز

 ۳) فقدان بینش کافی نهاد دین در تطبیق ارزش‌ها بر مصادیق بیرونی.

 این سه چالش، موجب شده است که نهاد دین مرجعیت اخلاقی خود را در مسئله زنان و زیست جنسی از دست بدهد.

فقه زنان؛ راه‌حلی برای چالش‌های امروز

دکتر سید محمود نجاتی حسینی، پیشنهاد می‌دهد که فقه زنان با نگاه زنانه تدوین شود. وی معتقد است که فقه زنان می‌تواند سنت و مدرنیته را به هم پیوند دهد و حقوق زنان را بهتر تأمین کند. این فقه باید بر اساس نیازهای زنان مدرن و با درک تغییرات فرهنگی و اجتماعی، احکام مرتبط با زنان را بازنگری کند.

نجاتی حسینی اشاره می‌کند که امروز ۹۵ درصد مخاطبان فقه زنان، زنان مدرن هستند؛ بنابراین، فقه زنان باید به مسائل و نیازهای این گروه توجه ویژه‌ای داشته باشد. همچنین، فقه زنان باید با نگاه منعطف، نه‌تنها به حقوق زنان در حوزه عفاف و حجاب توجه کند، بلکه به نقش اجتماعی و فرهنگی آن‌ها نیز اهمیت دهد.

زیست جنسی و تغییرات سبک زندگی

تغییرات سبک زندگی در ایران و جهان، سویه‌های زیست جنسی را تحت‌تأثیر قرار داده است. امروز، روابط مبتنی بر عشق، دوستی و شراکت جنسی خارج از چارچوب ازدواج، به‌ویژه در قالب‌هایی مانند «ازدواج سفید»، در جامعه ایرانی رواج یافته است. این تغییرات، چالش‌های زیادی برای نهاد دین و اخلاق ایجاد کرده‌اند. نجاتی حسینی معتقد است که ازدواج سفید، اگرچه ممکن است غیرشرعی یا غیرفقهی نباشد، اما قانونی نیست و پیامدهای مثبت و منفی زیادی به همراه دارد.

زیست جنسی و نقش دین در جامعه ایرانی، موضوعی پیچیده و چندبعدی است. از یک‌سو، فقه نیازمند بازنگری در احکام مرتبط با زنان است و از سوی دیگر، تغییرات اجتماعی و فرهنگی، چالش‌هایی جدی برای نهاد دین ایجاد کرده‌اند. تدوین فقه زنان و توجه به ابعاد اجتماعی و فلسفی زیست جنسی، می‌تواند راه‌حل‌هایی برای این چالش‌ها ارائه دهد.

فرهنگ سدید