چالش‌های سخت زندگی زنان سرپرست خانوار

هم پدر است و هم مادر. دست‌هایش به خاطر کارهای سنگین و به دوش کشیدن یک تنه بار زندگی دیگر لطافت زنانه ندارد. انگار ظرافت‌های زنانه‌اش را فراموش کرده است تا بتواند هر وقت لازم شد در قامت یک مرد تمام‌عیار زندگی‌اش را مدیریت کند و کارها را انجام دهد. او یک بانوی سرپرست خانوار است و این سرپرست خانواده بودن ایجاب می‌کند یک تنه هم نقش مادر را در زندگی بر عهده بگیرد و برای فرزندانش مادرانگی کند و هم قامت راست کند و مانند یک مرد و درست شبیه پدر خانواده هزینه‌های زندگی فرزندانش را تامین کند و با تن ضعیف و رنجورش تلاش کند اعضای خانواده‌اش کمترین رنج و آسیب را در زندگی ببینند. از سفر و شنیدن صدای ترمز ماشین می‌ترسد و برایش یادآور تلخ‌ترین خاطره زندگی‌اش است. او هم مانند ۲۰‌درصد دیگر از بانوان سرپرست خانوار به دلیل سانحه رانندگی همسرش را از دست داده و حالا مجبور است خودش بار خانواده را به دوش بکشد و یک زن سرپرست خانوار باشد.

زنان سرپرست خانوار یکی از اقشار در معرض آسیب‌های اجتماعی هستند که به حمایت و پیگیری دستگاه‌ها و نهادهای حمایتی‌ نیاز دارند؛ زنانی که مجبورند مردانه در میدان تلاش کنند و برای آسایش اعضای خانواده خود تمام تلاششان را بکنند؛ زنانی که اشتغال‌شان از سر انتخاب نیست بلکه از سر ناچاری است و تعدد نقش‌های زندگی فشار زیادی را بر دوش‌شان قرار می‌دهد و باعث می‌شود بیش از پیش آسیب ببینند؛ مادرانی که نه فقط نقش سخت مادری را باید ایفا کنند بلکه پدری و نان‌آوری نیز بر عهده آنهاست. نکته قابل تأمل اینکه براساس آمارهای منتشر شده، آمار زنان سرپرست خانوار در حال افزایش است؛ مشکلی که به بررسی و تدابیر پیشگیرانه نیاز دارد، به این دلیل که در صورت عدم وجود نگاه پیشگیرانه به حوزه زنان سرپرست خانوار، این بحران هم مثل دیگر بحران‌های اجتماعی می‌تواند هزینه‌های زیادی را برای جامعه به دنبال داشته باشد و نهادهای حمایتی از پس این روند افزایشی برنمی‌آیند، هرچند همین حالا هم حمایت نهادهای حمایتی از بانوان سرپرست خانوار آنچنان که باید نیست.

 زنان سرپرست خانوار در معرض آسیب

زنان سرپرست خانوار به‌صورت معمول بیشتر از دیگر اقشار زنان در معرض آسیب قرار دارند و این آسیب نه تنها خودشان بلکه برخی اوقات خانواده آنها را با مشکل مواجه می‌کند، پس برای مواجهه با این پدیده، نگاه پیشگیرانه داشتن به آن الزامی است. در نگاهی اجمالی سرپرست خانوارشدن زنان دلایل مختلفی دارد و برخی اوقات نتیجه مشکلات اجتماعی جامعه است.

کاهش نرخ تولد و افزایش جمعیت سالمند، نرخ فزاینده زنان شاغل، گسترش شمار خانوارهای تک‌سرپرست و زن‌سرپرست، افزایش فقر کودکان و افزایش نرخ طلاق خانواده را در طول سال‌های اخیر دچار تغییر کرده است.

بر این اساس، افزایش خانوارهای زن سرپرست در ایران، یکی از تحولات نهاد خانواده محسوب می‌شود. این موضوع در واقع نشانه‌ای ثانویه از افزایش برخی از مشکلات و آسیب‌هایی است که وقوع‌شان، افزایش آمار زنان سرپرست خانوار را به دنبال دارد. عواملی همچون طلاق، اعتیاد و سوانح و تصادفات جاده‌ای که از جدی‌ترین عوامل افزایش تعداد زنان سرپرست خانوار هستند و برای مواجهه و مدیریت این پدیده باید زمینه‌های وقوع آن را اصلاح کرد. بر این اساس در آستانه سال جدید و شروع سفرهای نوروزی و با توجه به آمار تأسف‌برانگیز سوانح جاده‌ای و مرگ‌ها و معلولیت‌های ناشی از آن و با توجه به اینکه از نظر آماری ۲۰‌درصد، یعنی یک‌پنجم از بانوان سرپرست خانوار اعضای خانواده معلولان و فوتی‌های تصادفات جاده‌ای هستند، کنترل این حوادث و تلاش برای کاهش آنها می‌تواند به کاهش آمار زنان سرپرست خانوار، منجر شود و از این نظر نیز اهمیت زیادی دارد.

افزایش آمار زنان سرپرست خانوار

اگر به آمارها توجه کنیم، در می‌یابیم که طبق سرشماری سال ۱۳۷۵، بیش از یک‌میلیون نفر از سرپرستان خانوار را زنان تشکیل می‌دادند، اما در آخرین سرشماری سال ۱۳۹۵ تعداد زنان سرپرست خانوار به بیش از ۳‌میلیون نفر افزایش پیدا کرده است. همچنین سهم خانوارهای زن سرپرست از کل خانوارها نیز افزایش یافته است. در واقع در فاصله بین سال‌های ۱۳۹۵- ۱۳۷۵، سهم خانوارهای زن‌سرپرست از ۴/۸ به ۷/۱۲ درصد افزایش پیدا کرده است.

علاوه بر این، براساس اطلاعات منتشر شده در مرکز آمار ایران تعداد زنان سرپرست خانوار تحت پوشش سازمان بهزیستی کشور از ۱۸۰‌هزارو۱۲ نفر در سال ۱۳۹۶ به ۲۷۸‌هزارو۳۵۳ در سال ۱۴۰۲ افزایش پیدا کرده است. همچنین تعداد زنان سرپرست خانوار تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) هم از یک‌میلیون‌و۱۵۶‌هزارو۶۰۶ نفر در سال ۱۳۹۶ به یک‌میلیون‌و۲۶۴‌هزارو۲۶۹ نفر در سال ۱۴۰۲ افزایش پیدا کرده است.

آنچه موضوع زنان سرپرست خانوار را به یک مشکل اساسی تبدیل می‌کند، موانع و چالش‌هایی است که آنها با آن دست و پنجه نرم می‌کنند و خانواده‌های تحت پوشش آنها را آسیب‌پذیر می‌کند.

در چنین شرایطی است که افزایش جمعیت زنان سرپرست خانوار در دهه‌های گذشته، طیف وسیعی از مشکلات در موضوعات سلامت، اجتماعی، اقتصادی و مهارتی را به دنبال داشته است، به همین دلیل توجه بسیاری از برنامه‌ریزان و سیاستگذاران به این گروه جمعیتی، معطوف شده است.

سوانح جاده‌ای عامل افزایش زنان سرپرست خانوار و کودکان بی‌سرپرست

مطالعات نشان می‌دهد سه‌پنجم علت اصلی تصادفات نیروی انسانی، عامل رفتاری است. سیدحسن موسوی‌چلک، معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی کشور معتقد است: با وجود اقدامات ارزشمند پلیس در این خصوص موفق به کاهش چشمگیر کشته‌شدگان نشده و نتوانسته‌ایم برای داشتن خودروهای با کیفیت و جاده‌های ایمن خواسته‌های‌مان را اجرا کنیم، در نتیجه می‌توانیم با ایجاد پویش‌های مختلف مانند پویش نه به تصادف، هشدارها را به عامل انسانی بدهیم، چراکه باور داریم نتیجه این حوادث در قالب زنان سرپرست خانوار و فرزندان بی‌سرپرست ناشی از تصادفات، به بزرگ‌ترشدن سازمان‌های اجتماعی ایران و ارائه خدمات منجر می‌شود.

این موضوع بار مالی زیادی را به دولت وارد می‌کند و از همه مهم‌تر نیروی انسانی را به‌عنوان مهم‌ترین منبع توسعه کشور کاهش می‌دهد. در این بین آسیب‌پذیری نسل آینده که آینده‌سازان کشور هستند، برای ما بسیار زیان‌بار خواهد بود.

جوان