«مردانگی ایرانی» نوشته سیوان بالسلو

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی جهان‌بانو، هشتمین رویداد خانواده با موضوع نقد کتاب «مردانگی ایرانی» نوشته‌ی سیوان بالسلو و ترجمه‌ی لعیا عالی‌نیا به همت برنامه رخ و مشارکت مدرسه علمیه تخصصی حضرت زهرا (س) میبد در سالن شهید صدر دانشگاه باقرالعلوم برگزار شد.

نشست علمی نقد کتاب مردانگی ایرانی با حضور دکتر مجید دهقان عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب، و دکتر امیر مهاجر میلانی عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده و به میزبانی مدیر رویداد خانواده خانم دکتر سمیه خراسانی انجام شد.

در ادمه نگاهی به محتوا و فصول کتاب خواهیم داشت.

«کتاب مردانگی ایرانی» اتفاقاتی را که در حوزه مفاهیم و روابط زنانه و مردانه در حال رخ‌دادن بوده را مورد توجه قرار داده و برای برخی از آنها تنها علت و زمینه را بیان کرده است. موضوع اصلی کتاب ظهور و بروز معنای جدیدی از مردانگی است که در اوایل دوره پهلوی شکل می‌گیرد و به وضوح از دوره‌های قبل یعنی قاجار و قبل از آن متمایز می‌شود.

نویسنده در فصول مختلف کتاب نشان می‌دهد که چطور سبک زندگی و ارزش‌های طبقه ممتاز و تحصیل‌کرده خصوصا افرادی که در غرب تحصیل کرده بودند به معیار مردانگی در جامعه تبدیل می‌شود و این مسئله از سبک پوشش گرفته تا شیوه‌ی زیست جنسی و تا ازدواج و ورزشکاری و میهن‌پرستی را هم شامل می‌شود.

در توضیح بیشتر کتاب باید گفت: گذار از حکومت سلسله قاجار به حکومت خاندان پهلوی تغییراتی را در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران ایجاد کرد. این کتاب با تمرکز بر مفهوم مردانگی در ایران، انگاره‌ها و باورها، قوانین و مقررات، جنبش‌های سیاسی و رویه‌های اجتماعی مردان را واکاوی می‌کند تا نقش آنان را در تاریخ اخیر ایران از دید مطالعات جنسیتی روشن کند.

 بالسلو در این کتاب نشان می‌دهد چگونه مردان در دوره رضاشاه متفاوت از اواخر دوره قاجار لباس می‌پوشیدند، عمل می‌کردند، سخن می‌گفتند و فکر می‌کردند. همچنین توضیح می‌دهد که چطور انگاره «مرد ایرانی شایسته» طی آن دهه‌ها تغییر کرد.

وی با شرح این‌که چگونه طبقه ممتاز در حال ظهورِ مردانِ تحصیل کرده در غرب، در بخشی از کوشش خود برای کسب تفوق سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، الگوی تازه‌ای را از مردانگی ساخته و ترویج کرده است.

در ادامه باید گفت: چیزی که باعث جذابیت کتاب ( فارغ از موضوعش) شده است سبک استدلال و شواهدی است که نویسنده مورد بررسی قرار داده است. استدلال‌های نویسنده با شواهد و منابع مختلفی مثل مصاحبه، روزنامه، زندگی‌نامه، عکس‌های موجود از ان دوره تایید می شود.

در جنسیت‌بخشی مفاهیم باید گفت که این کتاب عنوان می‌کند که: در کتاب‌ها و روزنامه از میهن به عنوان ناموس یاد می‌شد که باید از آن در برابر دشمنان و بیگانگان محافظت شود.

 به تعبیری دیگر، وطن هویتی زنانه و منفعل داشت و مردان کشور و در راس آنان، شاه باید از آن دفاع می‌کرد. در غیر این‌صورت، شرافت و غیرت‌شان، به عنوان نماد مردانگی زیر سوال می‌رفت.

این حربه خیلی خوب عمل کرد، وقتی ایران در برابر کشورهای غربی شکست می‌خورد و یا توسط بیگانگان، مرزهایش تهدید می‌شد، مردم به از دست‌دادن ناموس و غیرت‌شان متهم می‌شدند، به عبارتی دیگر تهدید ایران توسط نیروهای خارجی، تهدیدی بود علیه مردانگی ایرانی.

نشست علمی نقد کتاب مردانگی ایرانی با حضور دکتر امیر مهاجرمیلانی همراه بود که در توضیح و تشریح کتاب با توجه به رویکرد پیش‌فرض نویسنده بیان کرد: برساختگرایی اصطلاحی در اشاره به قطع ارتباط میان صفات بیولوژیکی (ذاتی، طبیعی، تکوینی) و رفتارهای مردانه و زنانه است.

نویسنده این رویکرد را پیش‌فرض قرار داده و به هیچ‌گونه به رابطه‌ی میان خلقت موجود مذکر و رفتارهای مردانه قائل نیست. در این رویکرد رفتارهای مردانه سیال و قابل تغییر است و به همین جهت امکان انتقال از مردانگی سنتی به مدرن در تاریخ مردان ایرانی اتفاق افتاده است.

عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده بیان کرد: برای نقد یک کتاب لازم است جهت‌گیری اصلی و بنیادی نویسنده که بر کتاب حاکم است مورد توجه قرار گرفته و تناسب آن با موضوع  سنجیده شود و پیامدهای آن مد نظر باشد.

 به عنوان مثال در رویکرد برساختگرایی، رویکرد دینی در مردانگی ایرانی در سراسر کتاب مغفول مانده که نقصی جدی در بررسی موضوع کتاب و اعتبار یافته‌های آن است.

میلانی با تصریح به این نکته که حوزه‌ی مطالعات جنسیت و خانواده مشحون از مفاهیم مبهم و چندپهلو است و در پی پیشرفت این حوزه به اصلاح معنایی رسیده است، گفت: از جمله مهمترین این مفاهیم، مردسالاری و پدرسالاری است. در حالی‌که مردسالاری به سلطه یک جنس بر جنس دیگر، مرد بر زن، اشاره دارد، پدرسالاری نظامی از مناسبات اجتماعی با حاکمیت مرد_پدر است که با محدود کردن آزادی فرد، امنیت هستی‌شناختی، فکری و تا حدودی اقتصادی هر دوی زن و مرد را تامین می‌کند. امنیتی که نظام مدرن با شعار برابری، برای هر دوی زن و مرد، در ازای آزادی به ظاهر نامحدود به خطر انداخته است.

امیر مهاجر میلانی با اشاره به اهمیت تولید نظریه‌های بومی بیان کرد: این اهمیت از این جهت است که محققان خارجی در پارادیم‌های غربی به مطالعه مسایل شرق می‌پردازند. غرب، شرق را از چشم و زاویه نگاه خود می‌بیند.

 این کتاب هم در حقیقت مردانگی ایرانی از نگاه یک محقق غربی است نه یک اندیشمند داخلی و آشنا با تاریخ و فرهنگ ایران. این مهم لزوم تولید نظریه‌های جنسیت و خانواده را در پارادایم بومی ایرانی_اسلامی نشان می‌دهد.

دکتر مجید دهقان مهمان دیگر این نشست یکی از مهمترین شیوه‌های ایجاد هویت‌های جدید را غیریت‌سازی دانست و گفت: در حوزه مردانگی ایرانی، بالسلو غیریت‌سازی را با مردان فکلی به عنوان نمونه مردان و مردانگی سنتی و قدیمی معرفی می‌کند که در نظم جدید و وارداتی مدرن مردانگی مطرود است.

دهقان اشاره به این مسئله در کتاب سیوان کرد: نویسنده معتقد هست که ما در جامعه ایرانی، یک جامعه مردسالار داریم. برای اینکه نشان بدهد که جامعه ایرانی چطور جامعه مردسالاری است، به عقب برگشته و با یک نگاه مطالعات تاریخی نشان می‌دهد علت مدل مردانگی که از تاریخ مشروطه و قاجار به این‌طرف در ایران وجود داشته، مردانگی سلطه‌گر بوده است. به دلیل این مردانگی سلطه‌گر و نبود سایر اشکال مردانگی است که مردانگی در ایران همواره منجر به مرد‌سالاری شده است. سیوان بالسلو هم‌اکنون عضو هیئت علمی دانشگاه عبری اورشلیم است. یعنی هیئت علمی یک دانشگاه اسرائیلی و دارند روی ایران کار می‌کنند.

دکتر مجید دهقان در ادامه نقد کتاب تصریح کرد: بالسلو برای اینکه تز اصلی خود را بسط بدهد، همانطور که جناب آقای میلانی فرمودند، اشاره می‌کند که ما در مردانگی سنتی، ۲مدل مردانگی داشتیم. چیزی که ایشان از مردانگی لوطی‌گری و مردانگی اشرافی اسم می‌برد. مردانگی اشرافی، مردهایی بودند که در روابط شخصی، یعنی خانوادگی، و روابط محلی، یعنی همسایه، بازار و …، مردانی با غیرت و حامی بودند. مردان اشراف معتبر بودند، ولی مردان گاهی اوقات نابهنجار هم رفتار می کردند و نامعتبر هم به شمار می رفتند.

وی در کتابش توضیح می‌دهد که وقتی مشروطه اتفاق افتاد، این دو سبک مردانگی کم کم به مردان دیگری تبدیل می‌شود، ولی همچنان سلطه‌گر است. پس ما باید بفهمیم که چطور در دوران مشروطه، مردانگی لوطی‌گری و مردانگی اشرافی که هر دو مردانگی سلطه‌گر هستند، در نگاه ایشان به مردانگی نوع جدید تبدیل می‌شود.

مردانگی نوع جدید چه ویژگی‌ای دارد؟

اگر در مردانگی قبلی، مردان غیرتمند، حمایتگر، مسئول و سرپرست بودند و زنان برایشان در روابط خانوادگی و محلی ناموس بودند، در طول مشروطه این مردانگی را طوری تغییر می‌دهند، به گونه‌ای که تمام مردان نسبت به یک ناموس جدیدی به نام «وطن» غیرتمند می‌شوند. لذا بحثی را هم باز می‎کند که وطن چطور همواره، علی‌الخصوص در این دوره، مؤنث پنداشته شده است.

پس مردانگی جدیدی در  دوره مشروطه برجسته می‌شود و آن مردانگی در خدمت اهداف سیاسی است. مردانگی‌ای که همان غیرت و حمایتگری است، اما سرپرستی و مسئولیت پایین می‌آید. فقط یک مرد است که مسئول است و آن شاه است. باقی مردها قوام نیستند و فقط غیرتمند هستند. این مردانگی به خدمت گرفته می‌شود تا غیرت مردان نسبت به ناموس وطن که مورد خدشه قرار گرفته تقویت بشود.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب، توجه مخاطب را حتی به تصاویری که در کتاب از لباس زنان آورده جلب کرد و گفت: . تصاویری که در کتاب می‌آورد صرفاً از باب تزئین کتاب نیست. تصاویری که می‌آورد، به ما نشان می‌دهد که چگونه مردانگی در نشان‌های تصویری هم بررسی شده است.

لذا وقتی به ما می‌گوید که مردان زمان پهلوی اول هنوز متحیر هستند که مردان غربی باشند یا هنوز مرد جوانمرد باشند. لذا عکس هم می‌گیرد و پوشش آنها را هم نشان می‌دهد که نه غربی و نه ایرانی است.

مثل پوشش هایی که از زنان روی جلد کتاب خود نشان می‌دهد. زنی را نشان می‌دهد که با اینکه دامن سنتی زنانه دارد، ولی شلوار رقص باله پوشیده است. معلوم نیست که باید غربی باشد یا زن ایرانی باشد. در مورد مردان هم ایشان عکس‌هایی مثل این می‌آورد و سایر عکس‌ها که نشان می‌دهد مردانگی ایرانی در این تغییرات خودش نمود تصویری هم داشته و من می‌خواهم از این نشانه‌های تصویری هم استفاده کنم.

دهقان در ادمه گفت: بالسلو قضیه انقلاب اسلامی و اندیشه دینی را خیلی ساده برگزار کرده است. ما در خود اندیشه دینی، تحولات خیلی زیادی در حوزه مردانگی داریم و به نظر من ایشان خیلی یکدست گرفته است. همانطور که در حوزه طیف وسیعی از اندیشمندان دینی، از مرحوم شریعتی تا شهید مطهری، تا حضرت امام (ره)، تا علامه جوادی حفظه‌الله و سایر افراد. کلاً شما اثری از این تغییرات در کتاب نمی‌بینید و مردانگی در حوزه اندیشه دینی را خیلی تقلیل داده است.

دکتر مجید دهقان در انتهای صحبت‌های خود به نکات مهمی اشاره کرد و عنوان کرد: ما در فهم مردانگی معاصر ایرانی باید حواسمان به تغییر و تحولات بزرگتری که اتفاق افتاده هم باشد. تحولات نظم اجتماعی و تحولات سیاسی در تحولات مردانگی هم مؤثر است که در کتاب به هر دو تحولات اشاره شده است. البته قاعدتاً این به معنای این نیست که همان مردانگی گذشته را احیا کنیم. آن طراحی هویت و مفهوم روابط مردانگی باشد که در عین اینکه مراقب هنجارها و نگرش‌های اصیل و سنتی و با ارزش برای ما است، آسیب‌های مرد سلطه‌گر و مرد مستبد را نداشته باشد.

حواسمان همیشه باشد که نکند ما با مفهومی مثل سلطه‌گر، مفاهیم خوبی مثل اقتدار، مسئولیت و تعهد را کنار بگذاریم. ادبیاتی را انتخاب کنیم که امکان ورود نظریات منتقدین مدرن هم در آن باشد.

اشاره می کنم به اینکه تدبیر منزل همواره امری مردانه بود. لزوماً می‌شود طوری آن را تفسیر کنیم که به معنی استبداد نباشد، بلکه به معنای مسئولیت‌پذیری من در امور خانه باشد. ولی در نشریات قاجار، تدبیر منزل در یک باج‌دهی، امری زنانه می‌شود. اگر مردان به حوزه عمومی رفتند، زنان حرص نخورید، به شما مسئولیتی داده شده و آن هم تدبیر منزل است. تغییر تدبیر منزل از امری مردانه به امری زنانه، معلوم نیست که لزوماً متناسب با ارزش‌ها و هنجارهای اصیل ما هم باشد. چه بسا ما باید همچنان تدبیر منزل را امری مردانه کنیم، ولی با تغییر در مفهوم مردانگی از مرد سلطه‌گر به مرد مسئولیت‌پذیر.

گفتنی است در ابتدای جلسه خانم دکتر سمیه خراسانی مدیر رویداد خانواده به این مهم به عنوان نکته‌ی مقدماتی اشاره کردند که: بحث مردانگی به عنوان شاخه‌ای از مطالعات جنسیت از نوع مطالعات متاخر در حوزه‌ی مطالعات جنسیت و خانواده است. به خاطر اهمیت این قسم از مطالعات در جهت رفع نواقص مطالعات تک‌جنسیتی و تک‌محوری که صرفا مطالعات مربوط به زنان بود، حوزه مطالعات مردانگی از اهمیت خاصی برخوردار است تا نقص‌ها و خلاءهای حوزه مطالعاتی خانواده و جنسیت را پوشش دهد و بتواند به سمت راهکارهای عینی‌تر و اجرایی‌تر برود.

گزارشگر: مهتا صانعی