حضور بانوان در قیام مشروطه؛ آغازی برای جنبش‌های زنان ایران

با نگاهی به دوره‌های مختلف تاریخی و بررسی روند مشارکت زنان در عرصه‌های گوناگون، به کم‌سابقه بودن حضور زنان برای احقاق حقوق خود تا قبل از دوره قاجار پی می‌بریم.

بر این ‌اساس، اذعان به اینکه فصل جدیدی از حیات زن ایرانی در این دوره آغاز شده که در نتیجه رشد فکری جامعه برای حضور زنان در عرصه‌های اجتماعی و ایفای نقش اجتماعی، فرهنگی، سیاسی می باشد، سخن گزافی نیست.

یکی از عمده فعالیت‌های زنان در راستای بیداری افکار عمومی و تحقق دیدگاه‌های خود به طور علنی، بهره‌مندی از رسانه‌های جمعی و انتشار روزنامه‌های زنانه و ایجاد انجمن‌های اجتماعی _سیاسی مخفی بانوان آزادی‌خواه بود.

 با نگاهی به این حضور و تلاش‌ها می‌توان به‌ خوبی این نکته را دریافت که از وظایف مهم این ابزارها آگاه نمودن زنان از حقوق خود، بیداری و احیای حیثیت مغفول مانده آنان بوده است.

بانوانی در سایه تحولات جهانی نوین عصر قاجار، دروازه آگاهی و آمادگی جنبش‌های آتی زنان، از قیام مشروطه به بعد شدند تا با تغییراتی در نگرش افراد به زنان و توجه زنان به وضعیت خود در اجتماع به‌ سوی نهضت مشروطه گام بردارند.

زنان در دوره منتهی به نهضت مشروطه تحت‌تأثیر عواملی هم چون تأسیس مدارس، انجمن‌ها، روزنامه‌ها، جنبش‌های فکری و… به حیات اجتماعی خود از نو نگریستند و نقش مؤثری در به ثمر نشستن قیام و تحقق آرمان‌های مشروطه ایفا نمودند.

در پشت نقاب مردانه انقلاب مشروطه، بانوانی چون “زن حیدر خان” که به شهادت تاریخ معاصر ایران زنی تنومند بوده است؛ در هنگام تحصن علما در مسجد در جهت مطالبات مردم برای سرکوب اغتشاش طرف‌داران استبداد، چماق را زیر چادر پنهان نموده و حول منبر علما می‌چرخید تا با کمک گروه زنان تحت امرش، امنیت مجالس آنان را در زمینه بی‌تفاوت نماندن مردم به وضع موجود جامعه تأمین کند.

زینب پاشا: کمک به تامین مالی ادوات جنگ

زنان مبارز تبریز باهدف هل‌ دادن چرخ مشروطه به رهبری بانوی مبارز تبریزی به نام «زینب پاشا» به انجام کارهای پشت‌ جبهه پرداختند و با بذل زینت‌آلات و جهیزیه خود برای تأمین مالی ادوات جنگی در محاصره ۱۱ماهه تبریز که قوای محرک انقلاب بوده است با جنگ در لباس مردانه همچون زنان گمنامی از جنس “تئللی “به دفاع از کیان اسلام پرداختند.

• زینب پاشا، بانوی تاثیرگذار تبریزی در قیام علیه قرارداد تنباکو

عمه جهانگیر خان سور اسرافیل: آگاه‌ بخشی به مردم

بانوانی که از نقش منفعل خود خارج شده و به مشارکت های سیاسی-اجتماعی پرداخته بودند. زنی مانند «عمه جهانگیرخان سوراسرافیل» باهدف اعتراض علیه وضع نابسامان اقتصادی و فساد اقتصادی زیردستان شاه با ورود به صف قراولان و ارائه مطالبات کتبی به آن ها، نقش آگاه‌ بخشی برای ممانعت از فتنه‌های فساد انگیز آنان در قبال مردم جامعه به عهده داشته است.

«ربابه سیف السادات» بانوی دیگری بود که به دلیل علاقه مندی به مشروطه به یکی از مبارزان مشروطه به نام رضازاده در منزل خود پناه داد و به صورت پنهانی توانست او را از منزل خارج کند.

فعالیت های اجتماعی زنانه در قالب انتشار مکتوبات، با همت” عفت سیاح سپانلو” با نام مستعار “خانم دکتر کحال” با روزنامه کاملاً غیرسیاسی “دانش” و با تأکید بر مسئله‌ آموزش دختران شروع به فعالیت نمود‌.

“مریم عمید” با نشریه شکوفه این مسیر را تا انتشار روزنامه دولت‌آبادی در سال ۱۲۹۸ ه. ش بر مبنای تحول و آزادی زنان پیش برد و “صدیقه دولت‌آبادی” از عناصر تجددطلب با داعیه استقلال‌طلبی و میهن‌پرستی با تلفیق فرهنگ و مدرنیته و با تأثیرپذیری از انجمن ماسونی مخدرات وطن، به یاری گروه های مبارزانی پرداخت.

جنبش زنان ایرانی عصر قاجار که برگرفته از شوق ملی به حقوق فردی و اجتماعی و بازتابی از تحول تدریجی آگاهی‌های رو به‌ رشد فردی و اجتماعی زنان ایرانی بود، با گره خوردن به اندیشه‌های جدید ملی و مذهبی با صبغه غربی، موجب تداوم عمیق و معنادار شدن جنبش زنان بر مبنای مطالبات جدید زن ایرانی با وجود فشار فرهنگ مردسالارانه و محدودیت‌های آن عصر گردید.

با این ‌وجود اراده و حضور فعال زنان مؤثر در قیام مشروطه نشان داد که اندیشه زنان وفادار به تحول اجتماعی برای آگاهی و پیگیری مطالبات و کسب تجربیات اثربخش در تکوین هویت زنان، همواره مصمم بوده است.