گعده زنانه در دل کویر

داستان ازاین‌قرار است که گروهی از بانوان تکاب کرمان، صنایع‌دستی محلی را به گردشگران عرضه کردند. سپس تصمیم به تشکیل گروهی گرفتند و در ادامه، ۱۵ درصد از درآمد خود را به حفاظت از محیط‌زیست اختصاص دادند.

 در روستای همسایه با کویر شهداد کرمان، قنات‌ها در اولویت قرار دارند. اکنون با هر سوزنی که بر روی پارچه می‌زنند و هر پته‌دوزی کرمانی، صدای جریان آب قنات را حس می‌کنند.

زهرا تکابی، یکی از ۶ بانویی که ۱۱ سال پیش در دهستان تکاب تصمیم به عرضه دست دوخته‌های خود به گردشگران قلعه روستای شفیع‌آباد و کویر شهداد گرفتند، می‌گوید: «در آن زمان، به گروه ما توجهی نمی‌شد. ما کنار قلعه می‌نشستیم و می‌دوختیم و می‌فروختیم.» برخی پدرها نیز اجازه نمی‌دادند دختران یا همسرانشان به گروه بپیوندند. او می‌افزاید: «می‌گفتند گروه صنایع‌دستی چه معنایی دارد؟ دختر باید در خانه بنشیند و پته‌دوزی کند».

اصرار بانوان روستا به ثمر نشست و اکنون گروهشان از ۶ نفر به ۱۵۰ نفر رسیده و نامش «گوجینو» شده است. این گروه نه‌تنها به تولید صنایع‌دستی بومی مشغول است، بلکه مسئولیت اجتماعی نیز برای خود تعریف کرده و به دنبال دستیابی به معیشت پایدار از طریق احیای قنات‌ها هستند.

تکابی ادامه می‌دهد: «ایده‌های زیادی داشتیم؛ از کمک به بچه‌های سرطانی تا زنان سرپرست خانوار. اما یک روز به فکر محیط‌زیست افتادیم. دیدیم کویر است و بی‌آبی. قنات روستای ما هم خشک شده است. تصمیم گرفتیم ۱۵ درصد از درآمدمان را صرف زنده کردن قنات‌ها از طریق لایروبی و مرمت آن‌ها کنیم.»

به گفته او، پس از این تصمیم، نگاه اهالی، به‌ویژه مردان، به گروه تغییر کرد و همه برای احیای قنات‌ها همکاری کردند. او می‌گوید: «برای آب دوختیم و سوزن زدیم. می‌دانستیم این کار محیط زیستی، عاقبت خوبی خواهد داشت. همان‌طور که آب در قنات جاری شد، خیروبرکت نیز به زندگی ما آمد».

با آغاز احیای قنات، تسهیلگران نیز به کمک بانوان هنرمند تکاب آمدند و راهکارهای لازم را ارائه کردند. تکابی می‌گوید: «دهستان تکاب ۴۰ روستا دارد. شغل بیشتر اهالی کشاورزی است و تعدادی از بانوان گروه حق آب دارند. یعنی پدرشان کشاورز بوده و حالا حق آب زمین کشاورزی او به دخترش رسیده است.

 احیای قنات از سوی آنان جدی‌تر دنبال می‌شد. به طور خلاصه، همه اهل روستا با ما همکاری کردند.» فریبا رادی، یکی دیگر از بانوان این گروه به همشهری می‌گوید: «دهستان تکاب ۵۴ رشته قنات دارد که ۳۸ رشته آن فعال هستند. مابقی یا ریزش کرده‌اند یا مسدود شده‌اند. ما توانستیم ۸ رشته قنات را احیا کنیم.»

 قنات روستاهای شفیع‌آباد، ده سیف، زیارتگاه، حسین‌آباد، شورآباد، کریم‌آباد و ۲ رشته قنات در مهدی‌آباد تا کنون از سوی اعضای گوجینو زنده شده‌اند.

 زهرا تکابی می‌گوید که هزینه لایروبی قنات بالا است و به حدود ۱۰۰ میلیون تومان می‌رسد. آن‌ها به‌عنوان سرمایه ماندگار، یک موتوربرق و یک بالابر خریداری کرده‌اند تا دیگر مجبور به پرداخت هزینه برای اجاره این لوازم نباشند. از سویی دیگر، لایروبی قنات در گرمای کویر با چرخ‌دستی بسیار دشوار است و موتوربرق و بالابر روند کار را سریع‌تر کرده‌اند.

احیای قنات روستاهای کویر به صورت حرفه‌ای پیش رفته است. فریبا رادی ادامه می‌دهد: «برای احیای اصولی قنات‌ها، از یکی از مقنیان حرفه‌ای یزد، شهر قنات‌ها، خواستیم تا کارگاه‌هایی برای مقنیان تکاب برگزار کند. ایشان به مردم محلی بهترین راهکارها برای حفظ قنات‌های آسیب‌دیده را ارائه کرد.» احیای قنات برای اهالی تکاب که به دست بانوان هنرمند انجام شد، تنها جریان آب به همراه نداشت، بلکه صلح نیز به ارمغان آورد. رادی می‌افزاید: «طایفه‌ها و کشاورزان بر سر آب و حق آبه با هم اختلاف داشتند. خوشبختانه زنده شدن قنات سبب صلح و دوستی بین طایفه‌ها شده است.» حالا برگزاری مسابقه با موضوع اهمیت منابع آبی و حفاظت از قنات، به یک روال ثابت در مدارس تکاب تبدیل شده است.

رادی که خودش تا کنون ۳ بار طناب به کمر بسته و داخل قنات رفته و با کیسه‌های پر از گل و لای بیرون آمده، تجربه‌اش را این‌گونه روایت می‌کند: «لایروبی قنات از قدیم آب و رسومی خاص داشته و ما ایرانی‌ها به خاطر شاهکار قنات در معماری شناخته می‌شویم. از زمانی که وارد قنات می‌شوی، ذکر خدا را می‌گویی تا شروع لایروبی و برداشتن گل و لای. وقتی کیسه‌ها پر از گل و لای شد، با فریاد «الا» می‌گویی که باید طناب را بالا بکشند. قنات، میراث بزرگ تمدن ماست و با حفاظت از آن به نسل‌های آینده می‌رسانیم.»

گام بعدی زنان تکاب برای محیط زیست، حفاظت از درختان «تل گز» است که به عنوان اثر طبیعی غرب بیابان لوت به ثبت ملی رسیده است. زهرا تکابی می‌گوید: «تل گز نوعی پوشش گیاهی کویر است که مانع فرسایش خاک می‌شود و جلوی بادهای همراه با شن را می‌گیرد. این درختان، تثبیت‌کننده شن‌های روان در منطقه هستند. تل گز برای ما به معنای نگهبان روستا و قنات است.»

 فریبا رادی ادامه می‌دهد: «این درختان شیره‌ای شیرین دارند که از سوی زنان جمع‌آوری و فروخته می‌شود و خاصیت درمانی هم دارد. متأسفانه از سوی واسطه‌ها با قیمت اندک خریداری می‌شود و زنان برای اینکه مقدار شیره بیشتری جمع کنند، شاخ و برگ زیادی از درخت می‌شکنند. به تازگی کلاس‌های آموزشی برای زنان برگزار شده تا طریقه برداشت صحیح بدون آسیب به درخت را بیاموزند. همچنین محصول برداشت‌شده در فروشگاه‌های محصولات ارگانیک عرضه می‌شود تا به قیمت واقعی خود نزدیک باشد.»

انتخاب نام «گوجینو» برای گروه هنری صنایع دستی بومی نیز داستان جالبی دارد. زهرا تکابی می‌گوید: «حصیربافی بومی تکاب با برگ درخت خرماست. گوجینو در زبان محلی به همین نوار بافته شده با برگ درخت خرما گفته می‌شود. برگ‌هایی که به گونه‌ای به هم تابیده و چفت می‌شوند که دیگر نمی‌توان آن‌ها را از هم جدا کرد. مانند ما زنان کویر که قدر آب را می‌دانیم.»

صدای پای آب قنات که به گوش رسید، زنان تکاب در تولیدات صنایع دستی خود نیز ساز و کار تازه‌ای ایجاد کردند. کاربری پته‌دوزی سنتی را بر روی زیورآلات آوردند و گل‌سر، گردنبند، گوشواره و دستبندهایی با پته‌دوزی ساختند و مخاطبان بیشتری را با این هنر آشنا کردند.

فریبا رادی می‌گوید: «مادر مادربزرگ‌هایمان عروسکی با چوب و پارچه درست می‌کردند به نام لوپتو که صورتش سفید بود و چشم و ابرو نداشت. لوپتو همان لعبتک یا لعبتو است. ما لوپتو را از کنج صندوقچه بیرون آوردیم، برایش چشم و ابرو گذاشتیم و لباس‌هایی مطابق سلیقه بچه‌های امروزی درست کردیم. حالا گردشگران سراغ لوپتو را از ما می‌گیرند و خوشحالیم که نام این عروسک بومی دوباره بر سر زبان‌ها افتاده است.»

همشهری