کودک حضور مطلق نمی خواهد؛ آغوش امن عاطفی  مداوم می خواهد

در ادبیات روان‌شناسی رشد، مفهوم «مادر امن» جایگزینی برای تصویر کلیشه‌ای «مادر کامل» ارائه می‌دهد؛ مادری که همواره حاضر، بی‌نقص و خستگی‌ناپذیر باشد. این نگرش که برگرفته از نظریه دلبستگی جان بالبی، روان‌شناس برجسته بریتانیایی، است، بر این باور استوار است که امنیت روانی کودک نه از حضور مطلق مادر، بلکه از پیوستگی عاطفی و پاسخ‌گویی حساس او شکل می‌گیرد.

مادر امن کیست؟

نظریه دلبستگی (Attachment Theory) نخستین‌بار توسط بالبی در دهه ۱۹۶۰ مطرح شد و از آن زمان به یکی از پایه‌های روان‌شناسی رشد کودک تبدیل گشته است. طبق این نظریه، کیفیت رابطه میان کودک و مراقب اصلی‌اش (معمولاً مادر) در سال‌های نخست زندگی، شالوده‌ای برای اعتماد، هویت و روابط آتی کودک در بزرگسالی می‌سازد.

در سال ۱۹۷۸، مری اینزورث، همکار پژوهشی بالبی، در مطالعه‌ای تحت عنوان «موقعیت ناآشنا» نشان داد کودکانی که در موقعیت‌های بحرانی از جانب مادرانشان پاسخ‌گویی حساس، مداوم و باثبات دریافت کرده‌اند، دلبستگی ایمن‌تری به مادر پیدا می‌کنند. این کودکان هنگام غیبت مادر نگران می‌شوند، اما با بازگشت او به سرعت آرام می‌گیرند و در سال‌های بعد از توانایی‌های هیجانی و اجتماعی بالاتری برخوردارند.

طبق یافته‌های بالبی و اینزورث، ویژگی‌های «مادر امن» به شرح زیر است:

۱ــ حضور عاطفی مداوم، نه حضور فیزیکی مطلق

پژوهش‌هایی نظیر آثار دانیل سیگل و مری اینزورث حاکی از آن است که پیوستگی هیجانی پایدار به‌مراتب مهم‌تر از حضور دائم فیزیکی مادر است. اگر کودک احساس کند که مادرش او را درک می‌کند، حتی در غیابش نیز احساس امنیت خواهد کرد. برخلاف تصور رایج، مادر امن همواره آرام، خندان یا مهربان نیست؛ بلکه انسانی است با خطاهایی کوچک اما قابل جبران. دونالد وینیکات، روان‌پزشک کودک، برای این وضعیت اصطلاح «مادر به‌اندازه‌کافی خوب» (Good Enough Mother) را پیشنهاد می‌کند که تأکیدی بر انسان‌بودن مادر دارد، نه ایده‌آل‌بودنش.

۲ــ گوش‌دادن فعال و همدلی

یافته‌های ژورنال Child Development نشان می‌دهد که مهم‌ترین عامل در شکل‌گیری دلبستگی ایمن، پاسخ‌گویی عاطفی مادر به نیازهای کودک است. مادر امن نسبت به سیگنال‌های عاطفی کودک از نخستین گریه‌های نوزادی تا نیازهای هیجانی سال‌های بعد، حساس و دقیق عمل می‌کند. او با تشخیص و پاسخ مناسب به نیازهایی همچون گرسنگی، خستگی یا عطش به محبت، به کودک این پیام را می‌دهد که احساساتش اهمیت دارند و جهان پیرامونش قابل اعتماد است.

۳ــ قابلیت تنظیم هیجانات توسط مادر

توانایی مادر در کنترل و مدیریت هیجاناتش در موقعیت‌های تنش‌زا از مهم‌ترین شاخصه‌های مادر امن است. مادرانی که در زمان خشم یا بی‌قراری کودک، آرامش خود را حفظ می‌کنند و واکنش‌های ناآگاهانه نشان نمی‌دهند، الگویی سازنده برای فرزندان خود می‌سازند. آن‌ها ابتدا گوش می‌دهند، سپس واکنش مناسب نشان می‌دهند.

۴ــ مادر آرام، کودک آرام

تحقیقات منتشرشده در Frontiers in Psychology در سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که سلامت روان مادر تأثیر مستقیمی بر رشد هیجانی کودک دارد. مادرانی که از آگاهی هیجانی برخوردارند و با بهره‌گیری از تکنیک‌هایی مانند تنفس عمیق، گفت‌وگو یا مشاوره، استرس خود را مدیریت می‌کنند، زمینه آرامش و رشد ایمن کودک را فراهم می‌آورند.

۵ــ ثبات و پیش‌بینی‌پذیری

مطالعه‌ای در Journal of Family Psychology در سال ۲۰۲۰ ثابت کرده است که ثبات در رفتار و واکنش‌های مادر، محیطی قابل پیش‌بینی برای کودک فراهم می‌آورد. مادر امن با برنامه‌ریزی‌های منظم مانند ساعت خواب، غذا یا بازی، اما با انعطاف مناسب، به کودک کمک می‌کند تا احساس امنیت و کنترل نسبت به دنیای اطراف پیدا کند. تحقیقی از دانشگاه کمبریج نیز تأیید کرده کودکانی که از چنین ثباتی بهره‌مندند، در مواجهه با تغییرات اضطراب کمتری تجربه می‌کنند.

۶ــ سازگاری به‌جای کنترل‌گری

بر اساس پژوهش‌های Ross Thompson، روان‌شناس رشد، مادران امن ضمن حمایت، به کودک اجازه تجربه و خطا می‌دهند. آنها با تعیین مرزهای ایمن، فرصت کشف و استقلال را به فرزندانشان می‌دهند. مطالعه‌ای در Developmental Psychology در سال ۲۰۱۹ نشان داده است مادرانی که کودکانشان را به تجربه و حتی شکست تشویق می‌کنند، به رشد اعتماد‌به‌نفس و خودکارآمدی آن‌ها کمک می‌کنند. این مادران نه به‌جای کودک کاری انجام می‌دهند و نه او را رها می‌کنند؛ بلکه در صورت نیاز، راهنمایی‌های ظریف و مؤثری ارائه می‌دهند.

مادر امن لزوماً مادر ایده‌آل نیست

برخلاف تصورات رایج، مادر امن نباید همیشه آرام، مهربان و خندان باشد. حتی دونالد وینیکات، روان‌پزشک کودک، اصطلاح «مادر به‌اندازه‌کافی خوب» (Good Enough Mother) را مطرح کرد تا تأکید کند کودک برای رشد روانی سالم، به مادری انسانی نیاز دارد؛ نه بی‌نقص. اشتباهات کوچک و جبران‌شده مادر، به کودک کمک می‌کند تا با ناکامی‌ها کنار بیاید.

پیامدهای نبود «مادر امن»

تحقیقات بلندمدت، از جمله مطالعه «Minnesota Longitudinal Study of Risk and Adaptation»، نشان داده که سبک دلبستگی کودک در سه سال نخست، با روابط عاطفی، تحصیلی و شغلی او در بزرگسالی همبستگی دارد.

کودکی که مادرش یا مراقب اصلی‌اش رفتاری ناپایدار، غایب، عصبانی، یا کنترل‌گر دارد، ممکن است به یکی از سه الگوی ناسالم دلبستگی دچار شود:

دلبستگی اجتنابی: کودک به ظاهر مستقل است (برون‌گرایی ظاهری)، اما از برقراری ارتباط عاطفی می‌ترسد. پژوهش اینزورث در «موقعیت ناآشنا» نشان دادکه این کودکان هنگام بازگشت مادر تماس را رد می‌کنند اما ضربان قلب آنها همچنان بالا می‌ماند که نشان‌دهنده‌ی اضطراب پنهان است.

همچنین متاآنالیزهای جدید مشخص کرده که کودکان دارای دلبستگی اجتنابی نسبت به افراد دارای دلبستگی ایمن، میزان بیشتری اضطراب و نشانه‌های درونی‌شده دارند. طبق مقاله‌ای که در پایگاه سلامتی WebMD نیز منتشر شده، به دلیل والدین عاطفی غایب یا انتقادگر، کودک خودبسنده می‌شود و از صمیمیت می‌ترسد.

دلبستگی دوسوگرا: کودک ناپایدار، نگران و وابسته است، چون نمی‌داند آیا مادرش پاسخگو خواهد بود یا نه. در وضعیت ناآشنا، این دسته کودکان پیش از جدا شدن مضطرب‌اند و پس از بازگشت مادر نیز آرام نمی‌شوند؛ نشان‌دهنده نوسان بین نیاز به امنیت و وظیفه‌ی واکنش به اضطراب.

دلبستگی آشفته: کودک دچار ترس و بی‌اعتمادی عمیق می‌شود، که در آینده ممکن است با مشکلات رفتاری یا شخصیتی بروز کند. طبق مطالعات رفتار بی‌نظم/ترس‌آمیز زمانی رخ می‌دهد که مراقب (مادر) هم منبع ایمنی کودک است و هم منبع ترس و افراد دارای این سبک اغلب در بزرگسالی با مشکلات خلقی و رفتارهای ناپایدار مواجه می‌شوند.

مطابق یافته‌های روان‌شناس رشد Ross Thompson، مادران امن در برابر نیازهای کودک انعطاف‌پذیرند، اما او را کنترل نمی‌کنند. آنها به کودک اجازه می‌دهند کنجکاوی کند، خطرهای کوچک را تجربه کند، اما در عین حال مرزهای ایمن هم تعیین می‌کنند.

نقش پدر و محیط اطراف

اگرچه این گزارش بر نقش مادر تمرکز دارد، اما پژوهش‌ها نشان می‌دهند که پدران، مادربزرگ‌ها، معلمان و مراقبان نیز می‌توانند نقش “منبع دلبستگی ایمن” را ایفا کنند. کودکانی که یکی از مراقبانشان امن و پاسخگو بوده، بهتر از پس دشواری‌ها برمی‌آیند.

مطالعه‌ای در ژورنال Attachment & Human Development (۲۰۲۴) نشان داده است که کودکانی که دست‌کم با یکی از مراقبان خود (چه مادر، چه پدر یا دیگران) رابطه‌ای ایمن و پاسخ‌گو داشته‌اند، در مواجهه با استرس، اضطراب و ناملایمات زندگی عملکرد بهتری دارند. به‌عبارت دیگر، حتی اگر دلبستگی با مادر ضعیف باشد، وجود یک منبع جایگزین و ایمن می‌تواند بسیاری از آسیب‌های احتمالی را خنثی یا کاهش دهد.

پژوهشگر رشد کودک، Ross Thompson، در مطالعاتش تأکید دارد که «دلبستگی ایمن یک فرایند انحصاری نیست؛ بلکه یک شبکه حمایتی قابل توسعه است». این یعنی کودک می‌تواند به مرور، پیوندهای عاطفی امن با افراد مختلفی بسازد که هریک نقشی مکمل در رشد هیجانی او ایفا می‌کنند.

لازم است بگوییم مادر امن بودن یک مقصد نیست، بلکه سفری است که با عشق، صبر و یادگیری همراه است. برای والدینی که این گزارش را می‌خوانند، پیام روشن است: شما نیازی به کامل بودن ندارید، کافی است با قلب باز و آگاهی در کنار فرزندانتان باشید. دنیای آنها با حضور امن شما روشن‌تر و امن‌تر خواهد بود.

خبرگزاری پیام خانواده