چند زن آزاده میراث جنگ تحمیلی است؟

ایران در سه مقطع اقدام به بازگرداندن اسرای عراقی کرد. از سال ۶۰ تا دی ۶۸ در ۲۳ مرحله، ۱۳۴۲ اسیر نظامی عراقی بازگردانده شدند. در تبادل بزرگ نیز، از ۲۷ مرداد تا ۲۶ شهریور ۱۳۶۹، ایران ۳۷ هزار و ۹۰۳ اسیر عراقی را در ۴۲ مرحله تحویل داد. در گرمای سوزان مردادماه ۱۳۶۹، جاده‌ای که سال‌ها محل عبور تیر و تانک بود، این‌بار میزبان اتوبوس‌هایی شد که آزادگان چشم‌انتظار را به وطن بازمی‌گرداندند.

مردانی که سال‌ها در اردوگاه‌های بعثی با درد غربت و شکنجه زیسته بودند، اکنون به آغوش خانواده و خاک میهن بازمی‌گشتند. این بازگشت تنها یک تبادل بزرگ نبود؛ تصمیمی عجیب از کسی بود که سال‌ها با زبان آتش سخن گفته بود: صدام حسین.

یکی از رویدادهای کم‌نظیر و در عین حال شگفت‌انگیز جنگ تحمیلی، ماجرای تبادل گسترده اسرای ایرانی و عراقی در اواخر دههٔ ۶۰ بود؛ اقدامی که صدام، برخلاف روحیهٔ سیاسی و نظامی شناخته‌شده‌اش، پیش‌قدم آن شد. این تصمیم ناگهانی نه‌تنها بدون هماهنگی اولیه با ایران رخ داد، بلکه چنان گسترده و سریع اجرا شد که بسیاری از مقامات ایرانی را نیز غافلگیر کرد. اقدام صدام بیش از آنکه از موضع انسان‌دوستی باشد، تلاشی برای رهایی از فشارهای بین‌المللی پس از تجاوز به کویت و ترمیم چهرهٔ مخدوش او توصیف شده است.

ماجرای تشکیل کمیسیون ادارهٔ اسرای جنگی به آغاز جنگ باز می‌گردد. در پی عملیات «فتح‌المبین» و با تأکید امام خمینی (ره) بر نحوهٔ برخورد انسانی با اسرا، این کمیسیون در فروردین ۱۳۶۱ با مصوبهٔ شورای عالی دفاع و با مسئولیت شهید محمدعلی نظران شکل گرفت. بعدها این مسئولیت به امیر نجفی و سپس به سرتیپ سید حسام هاشمی واگذار شد. این کمیسیون با حضور نمایندگانی از نهادهای مختلف، وظیفهٔ نظارت بر تعیین وضعیت مفقودین، بازگشت اسرا و تحویل پیکرهای شهدا را بر عهده داشت.

بازگشت آزادگان ایرانی در سه مرحله از ۲۶ خرداد ۱۳۶۰ آغاز و تا ۲۶ اسفند ۱۳۸۱ ادامه یافت و طی آن ۳۹ هزار و ۱۴۰ نفر در ۷۸ مرحله به کشور بازگشتند. نقطهٔ عطف این روند، تبادل بزرگ اسرا در مرداد ۱۳۶۹ بود؛ زمانی که صدام طی شش نامهٔ پیاپی اعلام کرد شرایط ایران برای صلح را پذیرفته و قصد دارد اسرای ایرانی را آزاد کند.

در یکی از این نامه‌ها آمده بود: «به‌عنوان ابتکار و حسن نیت، از ۲۶ مرداد ۱۳۶۹ نیروهای خود را از مرزهای شما فرا می‌خوانیم و کلیهٔ اسرای جنگ را از طریق مرزهای زمینی آزاد خواهیم کرد.» پاسخ ایران یک روز پس از آغاز تبادل و توسط رئیس‌جمهور وقت، در تأیید این اقدام و با اعلام آمادگی برای مذاکره ارسال شد.

در روز ۲۶ مرداد، مقامات ایرانی به قصرشیرین اعزام شدند و در جلسه‌ای با حضور نمایندگان سپاه، ارتش، وزارت اطلاعات و هلال احمر، جزئیات تبادل بررسی شد. ۳۶ دستگاه اتوبوس برای انتقال آزادگان تدارک دیده شد. پس از عبور از منطقهٔ مین‌گذاری‌شدهٔ پل خیر ناصرخان و حضور نمایندگان صلیب سرخ، اولین گروه از هزار آزادهٔ ایرانی تحویل گرفته شد. این افراد در شرایط بسیار سخت و زیر آفتاب سوزان، منتظر آزادی بودند. نمایندگان صلیب سرخ مطابق روال، با هر فرد بدون حضور ناظر عراقی گفتگو کردند تا از رضایت آنان برای بازگشت اطمینان حاصل شود.

صحنه‌ای تأثربرانگیز و غرورآفرین رقم خورد؛ آزادگان با بیرون آوردن تصاویر حضرت امام و رهبر معظم انقلاب، شگفتی نیروهای عراقی را برانگیختند. تبادل در روزهای بعد نیز ادامه یافت. در مجموع از ۲۶ مرداد تا ۲۴ شهریور ۱۳۶۹ در ۴۲ مرحله، ۳۷ هزار و ۵۳۲ نفر آزاد شدند. از این تعداد، فقط ۱۷ هزار و ۲۱۹ نفر توسط صلیب سرخ ثبت شده بودند و بیش از ۲۰ هزار نفر دیگر تا آن زمان مفقودالاثر محسوب می‌شدند.

این تبادل با چالش‌هایی نیز همراه بود. در یکی از روزها، طرف عراقی به‌جای هزار نفر، ۹۹۹ نفر را تحویل داد و مدعی شد یکی از اسرا نافرمانی کرده است. طرف ایرانی نیز متقابلاً یکی از اسرای عراقی را پیاده کرد تا تبادل متوقف شود؛ تا زمانی که آزادهٔ ایرانی بازگردانده شد.

در شرایط سخت آب‌وهوایی منطقه، گرما و بی‌آبی یکی از چالش‌های اصلی بود. حتی دبه‌های آب به دلیل گرمای شدید می‌جوشیدند. با پیگیری مسئولان ایرانی، محوطه‌ای در نقطهٔ صفر مرزی آسفالت شد تا اسرا به‌جای توقف در چادر، مستقیماً از اتوبوس پیاده و منتقل شوند.

در مجموع، ایران در طول جنگ ۳۹ هزار و ۱۴۰ اسیر داشت که ۱۸ هزار و ۵۳۶ نفر از آنان توسط صلیب سرخ ثبت شده بودند و ۲۰ هزار و ۶۰۴ نفر مفقود محسوب می‌شدند. در میان آزادگان، ۲۳ زن نیز حضور داشتند که در سال‌های ۶۰ تا ۶۲ آزاد شدند.

در طرف مقابل، ایران در سه مقطع اقدام به بازگرداندن اسرای عراقی کرد. از سال ۶۰ تا دی ۶۸ در ۲۳ مرحله، ۱۳۴۲ اسیر نظامی عراقی بازگردانده شدند. در تبادل بزرگ، از ۲۷ مرداد تا ۲۶ شهریور ۱۳۶۹، ایران ۳۷ هزار و ۹۰۳ اسیر عراقی را در ۴۲ مرحله تحویل داد.

نکتهٔ قابل‌توجه این است که از مجموع اسرای ایرانی، بیش از ۳۲ هزار نفر از طریق مرز خسروی-منذریه و حدود ۶۶۰۰ نفر از طریق فرودگاه مهرآباد وارد کشور شدند.

در نگاه کلی، تبادل بزرگ اسرای جنگ تحمیلی نه‌تنها رویدادی انسانی و ملی بود، بلکه نمادی از ایستادگی، هوشیاری و هماهنگی دقیق نهادهای ایرانی در پاسخ به یکی از غیرمنتظره‌ترین تصمیمات رژیم بعث به‌شمار می‌آید؛ تصمیمی که بیشتر از سر ناچاری سیاسی بود تا حسن نیت واقعی.

خبرگزاری ایسنا