پیوند علوم پزشکی و حقوق خانواده؛ چالش‌ها و چشم‌اندازهای نوین در دنیای امروز

در قلب این تحولات، مسائل مربوط به تولیدمثل و فناوری‌های کمک‌باروری قرار دارد. تکنیک‌هایی مانند IVF، رحم اجاره‌ای، انجماد تخمک و اسپرم و حتی امکان ویرایش ژنتیکی جنین، پرسش‌های بنیادینی درباره تعریف والدین، نسب و تابعیت ایجاد کرده‌اند. این تعامل عمیق بین دو حوزه ظاهراً متمایز، نیازمند تدبیری اساسی در بسیاری از مفاهیم حقوق خانواده است، وقتی کودکی از طریق اهدای تخمک و اسپرم و رحم جایگزین متولد می‌شود، چگونه می‌توان والدین قانونی او را مشخص کرد؟

آیا مادر ژنتیکی اولویت دارد یا مادر زیستی یا مادر اجتماعی که جنین را پرورش داده است؟ این چالش‌ها نشان می‌دهد که قوانین موجود  خانواده پاسخگوی پیچیدگی‌های عصر حاضر نیستند. خداوند در قرآن کریم می‌فرمایند : «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ» (اسراء/۷۰) – این آیه شریفه بر کرامت ذاتی انسان تاکید می‌ورزد، سنگ بنای نگرش اسلامی به حقوق خانواده است. در عصر حاضر که پیشرفت‌های پزشکی مرزهای حقوق خانواده را جابه‌جا کرده، بازگشت به این اصل قرآنی می‌تواند راهگشای بسیاری از چالش‌ها باشد.

در آیه ۱۸۹ سوره اعراف می فرماید: «هُوَ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِیَسْکُنَ إِلَیْهَا» (اعراف/۱۸۹) – این آیه ما را به تأمل در مورد برخی فناوری‌های نوین باروری فرا می‌خواند. امروزه برخی روش‌ها اگرچه به حل مشکل ناباروری کمک می‌کند، اما پیاده‌سازی آن و اجرای نامطلوب آن، گاه حریم مقدس خانواده را مخدوش می‌سازد. قرآن با بیان «وَالَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ * إِلَّا عَلَى أَزْوَاجِهِمْ» (مؤمنون/۵-۶)، چهارچوب روشنی برای روابط زناشویی ترسیم می‌کند که باید مبنای هرگونه مداخله پزشکی قرار گیرد.

حوزه دیگری که نیازمند همکاری نزدیک پزشکی و حقوق است، مسئله سلامت روان و تأثیر آن بر نهاد خانواده است. تشخیص‌های روانپزشکی مانند اختلالات شخصیت، اعتیاد یا بیماری‌های روانی شدید می‌توانند تأثیر مستقیمی بر مسائلی مانند صلاحیت والدین، حق حضانت و حتی توانایی فرد برای ازدواج داشته باشند. نظام حقوقی باید بتواند با اتکا به یافته‌های علمی پزشکی، تصمیم‌هایی بگیرد که هم از حقوق افراد محافظت کند و هم مصلحت خانواده و جامعه را در نظر بگیرد  

خداوند در آیه ۲۱ سوره روم می فرماید:

 «وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا» (روم/۲۱) – این آیه نشان می‌دهد که خانواده محل سکونت و آرامش است. رویکردهای روان شناسی و روانپزشکی مدرن گاه با تجویز سریع طلاق، این سکونتگاه را متزلزل می‌کنند. در مقابل، قرآن کریم توصیه می‌کند: «وَإِن تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» (تغابن/۱۴). البته این به معنای نادیده گرفتن موارد حاد مانند خشونت خانگی نیست که قرآن در مورد آن هشدارهای لازم را داده است: «وَلَا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِّتَعْتَدُوا» (بقره/۲۳۱).

یکی از حساسترین حوزه‌های تعامل پزشکی و حقوق خانواده، مسئله رضایت آگاهانه در امور پزشکی است. وقتی صحبت از درمان‌های باروری، آزمایش‌های ژنتیک یا مداخلات پزشکی روی کودکان می‌شود، چه کسی حق تصمیم‌گیری دارد؟ تا چه حد والدین می‌توانند برای فرزندان خود تصمیم بگیرند؟ این پرسش‌ها مرزهای جدیدی بین حقوق فردی و خانوادگی ترسیم می‌کنند.

خداوند در آیه ۱۵۵ سوره بقره می فرماید:

«وَلَنَبْلُوَنَّکُم بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ» (بقره/۱۵۵) – این آیه به ما یادآوری می‌کند که آزمایش‌های الهی شامل بیماری و کهولت نیز می‌شود در حالی‌که پزشکی مدرن بر حق مردن (اتانازی) تاکید می‌ورزد و در برخی کشورها بر روی کودکان نیز اعمال می‌شود. دین اسلام با محوریت حق حیات چهارچوب‌های روشنی درباره تصمیم‌گیری پایان زندگی ارائه می‌دهد. در مواجهه با مسائل پایان زندگی، قرآن بر صبر و شکیبایی تأکید دارد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا» (آل عمران/۲۰۰).

بنابراین رویکردهایی مانند اتانازی که در پزشکی مدرن مطرح می‌شوند، با این مبانی ناسازگارند.

بازگشت به اصول دینی: راه نجات انسان سرگشته عصر مدرن

بدون شک پیشرفت‌های پزشکی نوین موهبت‌های ارزشمندی برای بشریت به ارمغان آورده است. تشخیص زودهنگام بیماری‌ها، درمان ناباروری برای زوج‌های نازا، کاهش آلام بیماران صعب‌العلاج و افزایش امید به زندگی از جمله دستاوردهای قابل تقدیر این علم هستند که با اهداف عالیه شریعت اسلامی در حفظ نفس و تکریم انسان همسو می‌باشد. فناوری‌های نوین در بسیاری موارد به تحکیم بنیان خانواده کمک کرده‌اند، امکان فرزندآوری را برای زوج‌های محروم فراهم نموده‌اند و با کاهش رنج بیماری‌ها، فرصت‌های بیشتری برای رشد معنوی و اجتماعی افراد ایجاد کرده‌اند.

این جنبه‌های مثبت، زمانی ارزشمندتر می‌شوند که در چارچوب ارزش‌های اخلاقی و دینی به کار گرفته شوند و به جای تضعیف نهاد خانواده، استحکام و تعالی آن را موجب شوند. در این راستا راهکاری متعادل تحت عنوان تلفیق دانش پزشکی با حکمت دینی برای دستیابی به راه‌حلی متعادل، پیشنهاد می‌شود.

محققان ارجمند در پایان باید گفت که «أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد/۲۸). تنها با بازگشت به اصول دینی است که می‌توان در طوفان تحولات پزشکی مدرن، آرامش و تعادل را حفظ کرد. فقه بی بدیل شیعه با تکیه بر آیات قرآن و سیره معصومین علیهم السلام می‌تواند پاسخی متعادل به چالش‌های پیش رو ارائه دهد، به شرط آنکه «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا» (بقره/۱۴۳) را همواره مد نظر داشته باشیم. این همان راه میانه‌ای است که هم از پیشرفت‌های علمی بهره می‌برد و هم حریم خانواده را به عنوان «مَتَاعَ الْغُرُورِ» (آل عمران/۱۸۵) نمی‌شناسد، بلکه آن را مأمنی برای آرامش و رشد معنوی می‌داند.

در پایان باید گفت که چینش مرز علوم پزشکی و حقوق خانواده یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر در جهان امروز است. نظام‌های حقوقی باید با بهره‌گیری از آخرین دستاوردهای پزشکی، چارچوب‌های قانونی مستحکم و پیش‌بینی‌پذیری طراحی کنند. از سوی دیگر، متخصصان پزشکی نیز باید با آگاهی از پیامدهای حقوقی اقدامات خود، گام بردارند. تنها از طریق این گفت‌وگوی میان‌رشته‌ای است که می‌توان به راه‌حل‌های متعادل و عادلانه‌ای دست یافت که هم از پیشرفت‌های علمی حمایت کند و هم از ارزش‌های اسلامی و انسانی و خانوادگی محافظت نماید.

در مواجهه با این چالش‌ها، لازم است به جای شیفتگی یکسویه به پیشرفت‌های پزشکی، نگاهی آینده‌ساز و متعادل داشته باشیم. فقه شیعه با تکیه بر سیره معصومین علیهم السلام همواره بر اصل «احتیاط» تأکید داشته است. امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: «دَعْ مَا يَرِيبُكَ إِلَى مَا لَا يَرِيبُكَ»- آنچه در آن تردید داری رها کن و به آنچه تردید نداری روی آور.

پس باید اذعان کرد که این حکمت عمیق، درس بزرگی برای مواجهه با فناوری‌های نوین پزشکی است. آیا زمان آن نرسیده که به جای شتاب بی‌امان به سوی ناشناخته‌ها، توقفی کنیم و از خود بپرسیم: این همه شتاب برای چیست؟

در حالی‌که نظام پزشکی مدرن، پیشرفت را صرفاً در تسلط بر طبیعت، اسلام پیشرفت واقعی را در تقرب به خداوند و حفظ کرامت انسانی می‌جوید. آیا بهتر نیست به جای پذیرش بی‌قید و شرط تمامی فناوری‌های پزشکی، معیارهای الهی را مبنای عمل قرار دهیم؟ شاید زمان آن رسیده که با تأمل در سیره معصومین علیهم‌السلام، راه میانه و متعادلی را برگزینیم که هم از مواهب علم نوین بهره برد و هم ارزش‌های الهی را پاس داشت.

زینب حیدری/ دانشجوی مطالعات زنان و خانواده گرایش مطالعات حقوق خانواده