جای خالی چهره حقیقی زنان در سینمای دفاع مقدس

معصومه الهی کارشناس سینما و پژوهش هنر، میهمان ویژه سومین بخش ششمین رویداد کتاب تهران، موضوع بازنمایی زنان در آثار سینمای دفاع مقدس را مورد بررسی قرار داد. این کارشناس هنری درباره اهمیت و ضرورت بازنمایی زنان در سینما گفت: با توجه به شان الگوسازی سینما و ظرفیت این ابزار رسانه‌ای و جایگاه دفاع مقدس در اعتقادات و فرهنگ ما که زمینه‌ بروز عالی‌ترین فضایل اخلاقی و ظهور استعدادهای انسانی ایجاد کرد؛ اهمیت بازنمایی زنان در این عرصه مشخص می‌شود. ما شخصیت‌های زیادی داشتیم که از روستاهای دورافتاده وارد فضای دفاع مقدس شدند و مثل حاج قاسم سلیمانی به قهرمانان ملی ما تبدیل شدند. با توجه به شرایط کنونی ما باید بارها و بارها به تبیین این فضا بپردازیم تا ظرفیت‌های این فضا بیش از پیش جلوه‌گر شود.

معصومه الهی در مرور الگوی زن تراز انقلابی در سینمای دفاع مقدس گفت: وقتی فضای دفاع مقدس افرادی چون حاج قاسم سلیمانی را تربیت کرده، قطعا برای تربیت بانوان نیز فضاسازی کرده است. اما اینکه سینما تا چه اندازه توانسته این فرایند را الگوسازی کند باید مورد بررسی قرار گیرد.

این کارشناس پژوهش هنر در بیان این فرایند گفت: در دهه اول سینمای دفاع مقدس یا حضور زنان در آثار سینمایی حذف شده و یا به شکلی کلیشه‌ای بازنمایی شده است. ناتوانی و گنگی سینمایی که تنها تجربه سینمای دوران طاغوت را در کارنامه خود دارد، قدرت ترسیم زن انقلابی را در قاب خود ندارد. از این رو نقش سینما در معدود آثار دفاع مقدسی دهه ۱۳۶۰ به نقش نگهداری از خانه و خانواده در شرایط جنگی محدود شده است و در معدود آثاری چون کیمیا به زنان ایثارگر حوزه درمان اشاره می‌کند.

وی افزود: ورود کارگردانانی که خود دوران دفاع مقدس را تجربه کرده بودند در سالهای پایانی دهه ۱۳۶۰و دهه ۱۳۷۰، به دلیل ناآشنایی این کارگردانان به بازنمایی زنان باز هم جای خالی زنان در آثار سینمایی ژانر دفاع مقدس مشاهده می‌شود و این تصویر با واقعیت موجود جامعه و نقش زنان در عرصه های مختلف دفاع مقدس تفاوت جدی دارد.

الهی در ادامه بیان کرد: آثاری مانند کیمیا، هیوا و نجات یافتگان اولین آثاری هستند که به بازنمایی شخصیت زنان در دوران دفاع مقدس می‌پردازد. در دهه ۱۳۸۰بیشتر آثار ژانر دفاع مقدس به فضای ضدجنگ نزدیک می‌شوند. فیلم میم مثل مادر اولین فیلمی است که به یک جانباز زن می‌پردازد. با اینکه وجه رمانتیک این فیلم به ابعاد دیگر غالب هست و ما تصویر چندانی از کنشگری زنانه را در این فیلم نمی‌بینیم اما باز هم این ورود جدی در نقش‌های دیگر زنان در خور توجه است.

این کارشناس سینما با اشاره به اینکه تا پایان دهه ۱۲۸۰ جای خالی خاطرات و روایات تاریخ شفاهی زنان از دوران دفاع مقدس در فضای ادبیات و دفاع مقدس به شدت مشاهده می‌شود، گفت: کتاب «دا» از اولین آثاری است که پیرامون خاطرات یک بانوی راوی در این سال های پایانی دهه ۱۳۸۰به رشته تحریر در می‌آمده و جریان‌ساز شد. استقبال بسیار از این کتاب توجه متصدیان امر را به خاطرات بانوان جلب کرد. تاثیرات این جلب توجه در سینمای دهه ۱۳۹۰ ظهور بروز پیدا کرده و در آثار فیلمسازانی مثل نرگس آبیار و منیر قیدی و آثاری چون شیار ۱۴۳ و ویلایی‌ها و دسته دختران در سال ۱۴۰۰ نمود پیدا می‌کند. افزایش حضور بانوان در عرصه نویسندگی آثار روایی و در پی آن ورود کارگردانان زن در تولید این آثار تاثیر مستقیم داشته است.

الهی در توصیف وضعیت کنونی سینمای دفاع مقدس و راه برون رفت از این فضا گفت: حجم بالای آثار مکتوبی که دردهه‌های اخیر به قلم نویسندگان جاری شده است ظرفیت بالای بازنمایی زنان در آثار دفاع مقدس را ثابت می‌کند و جای خالی آن بر روی پرده سینما برجسته می‌کند. هرچند فقدان آثار مستندی مثل روایت فتح که به حضور زنان در عرصه دفاع مقدس پرداخته باشد و عدم آشنایی اغلب کارگردانان با تجربه‌های زیسته و فاصله جهان‌بینی کارگردانان از حقیقت دفاع مقدس باعث فاصله جدی آثار ژانر دفاع مقدس با تصویر واقعی این دوران شده اما راه برون رفت از این فضای غیر واقعی در آثار ژانر دفاع مقدس پیوند با واقعیت از نظر محتوایی و روایی با آثار مکتوب موجود از وقایع دفاع مقدس است.

ایبنا