پیامبر اسلام شأن اجتماعی زنان را به آنان برگرداند

دکتر ناهید طیبی، مدیر دانشنامه زن مسلمان، به تبیین نقش اجتماعی زنان در تاریخ اسلام پرداخت و گفت: برای بررسی موضوع «منزلت اجتماعی زنان در دوران نبوی، پس از نبوی و عصر علوی» نیاز به زمان زیادی داریم. اما می‌توان به منزلت اجتماعی زنان در این سه دوره پرداخت. دوره نبوی مشخص است و منظور از دوره پس از نبوی، دوران خلافت خلفای سه‌گانه است که تغییرات قابل‌توجهی در آن مشاهده می‌شود. عصر علوی نیز به دوران حاکمیت امیرمؤمنان علی (ع) اشاره دارد.

مدیرگروه تاریخ پژوهشگاه مطالعات اسلامی در بررسی مفهوم منزلت اظهار داشت: منزلت به معنای موقعیت و جایگاه است. واژه منزلت قبل از اینکه به اجتماعی مرتبط شود، به معنای پایگاه و جایگاهی است که فرد در آن قرار دارد. منزلت ذاتی به ویژگی‌های فردی انسان برمی‌گردد که جامعه بر اساس آن ویژگی‌ها برای او ترجیحاتی قائل می‌شود. در واقع، بحث منزلت به مفهوم ترجیح است و اینکه چرا برای یک فرد، مقام خاصی نسبت به دیگران قائل می‌شویم.

طیبی معتقد است که منزلت اجتماعی از نظر جامعه‌شناختی اهمیت دارد، زیرا این منزلت به رابطه‌ای اجتماعی اشاره دارد که در سایه آن، جامعه به برخی موقعیت‌ها یا پایگاه‌های اجتماعی اعتبار بیشتری می‌دهد. در اینجا ما به منزلت فردی و ذاتی نمی‌پردازیم، بلکه به منزلت اجتماعی و محبوبیت آن اشاره می‌کنیم.

وی ادامه داد: تعریف دیگری از منزلت اجتماعی وجود دارد که به نظر جالب می‌آید. این تعریف می‌گوید که منزلت اجتماعی بر اساس پایگاه و جایگاه اجتماعی افراد شکل می‌گیرد، چه از نظر انتساب به خانواده خاص، گروه اجتماعی ویژه یا حزب خاص در هر زمینه‌ای. در عرصه سیاسی، هنری و هر عرصه‌ای، جایگاه و پایگاهی که یک فرد در آن گروه یا حزب دارد، منزلت اجتماعی نامیده می‌شود.

مقابله اسلام با شیءانگاری زنان

مدیر دانشنامه زن مسلمان با اشاره به منزلت اجتماعی زنان در دوران نبوی، پس از نبوی و علوی گفت: برای درک این منزلت، باید به دوران قبل از نبوی توجه کنیم. برای پرش موفق، باید یک یا دو قدم به عقب برگردیم. ابتدا باید جهان در آستانه بعثت را بررسی کنیم و سپس تاریخ نبوی و پیامبر اکرم (ص) را تحلیل کنیم.

وی بر این باور است که برای فهم منزلت اجتماعی زنان در دوران نبوی، شناخت عصر جاهلی ضروری است. در عصر جاهلی، زنان به‌عنوان اشیاء در نظر گرفته می‌شدند و مردان مالک همسران خود بودند و آنها را به‌عنوان شیء برای پسرانشان به ارث می‌گذاشتند.

مدیرگروه تاریخ پژوهشگاه مطالعات اسلامی با اشاره به اینکه در عصر جاهلی، زنان هیچ حضور و منزلتی نداشتند، بیان کرد: در این دوران، زنان به‌عنوان اشیاء در نظر گرفته می‌شدند و تعریفی که از زن وجود داشت، موجودی بود که در خانه مرد خود قرار داشت. واژه «بعل» به معنای بت است و گفتمان عصر جاهلی درباره همسر و زوج، گفتمان بت و عبد است.

وی ادامه داد: این نگاه جاهلی که در «وعد البنات» و در برخی قبایل مشاهده می‌شود، یک گفتمان است. ما نمی‌توانیم بگوییم که مردم جاهلی به طور طبیعی این ویژگی‌ها را داشتند. این یک گفتمان است که مانند چتری بر تمام مبانی افراد و فعالیت‌های آنها سایه می‌افکند.

پیامبر اکرم؛ گفتمان ساز منزلت اجتماعی زنان

طیبی با اشاره به اینکه پس از ظهور اسلام، سه پیمان مهم شکل می‌گیرد، اظهار کرد: پیامبر اکرم (ص) زمینه حضور اجتماعی زنان را فراهم کرده و در این مسیر گفتمان‌سازی می‌کنند. این گفتمان‌سازی را با سیره خود به انجام می‌رسانند. رفتار پیامبر (ص) با حضرت خدیجه (س) و حضرت زهرا (س) نمونه‌ای منحصربه‌فرد است. اگر ما رفتار ایشان را با این دو بزرگوار تحلیل کنیم، متوجه می‌شویم که مشابه آن در آن زمان بسیار کم است. وقتی که مشابهی پیدا نمی‌شود، نشان‌دهنده گفتمان‌سازی است. پیامبر (ص) در زمینه منزلت فردی و اجتماعی زنان گفتمان‌سازی کردند.

وی ادامه داد: در بیعت عقبه دوم، در سال ۱۳ بعثت، خانم «نسیبه» و «اسماء بنت امر» شرکت داشتند. ممکن است کسی بگوید که دو نفر نمی‌تواند دلیل قاطعی باشد، اما نسبت به تعداد مردان، حتی یک زن هم می‌تواند نشان‌دهنده گفتمان‌سازی باشد، زیرا این عمل خلاف جریان زمانه است. در سال ۱۳ بعثت، بیعت عقبه دوم را داریم که خانم‌ها در آن حضور دارند. در بیعت رضوان، واقدی در جلد ۲، صفحه ۵۷۴ نقل می‌کند که ام سلمه، ام منیع و ام عامر اشهریه نیز شرکت داشتند. ما به بیعت نساء نیز اشاره داریم.

مدیر دانشنامه زن مسلمان گفت: حتی اگر هیچ زنی نیز حضور نداشته باشد، ما بیعت نساء داریم و سوره نساء و سوره مریم را داریم. اگر این نشانه‌ها و نمادهای زن را در قرآن و روایات مشاهده کنیم، کافی است تا نشان دهد که قرار بوده یک گفتمان جدید شکل بگیرد، البته نه گفتمان فمینیستی، بلکه گفتمان زن محوری که در آن زن و مرد در جایگاه خود قرار دارند.

وی افزود: پس از فتح مکه و در سال ۸ هجری، ما شاهد بیعت‌هایی هستیم که نشان‌دهنده توجه به نقش اجتماعی زنان است. مرحوم کلینی در کتاب الکافی جلد ۵، صفحه ۵۲۷ به حضور زنان در بیعت فتح مکه اشاره می‌کند. همه می‌دانیم که هند، همسر ابوسفیان به‌صورت پنهانی حضور داشت و وقتی تصمیم می‌گیرد که به آنچه پیامبر(ص) فرمودند، عمل کند، مشخص می‌شود که او در بین جمع این زنان حضور داشته است. عبدالله بن عمر می‌گوید: «از وقتی اسلام آمد، از ترس اینکه آیه‌ای برای ما نازل نشود، دیگر پشت‌سر زنان خود حرف نزدیم.» این نشان‌دهنده توجه پیامبر(ص) به منزلت اجتماعی زنان است.

امتداد فکر اجتماعی پیامبر اکرم (ص) در سیره حضرت زهرا (س)

طیبی درباره منزلت اجتماعی زنان پس از رحلت پیامبر گفت: با گفتمان‌سازی پیامبر (ص) و احترامی که برای زنان قائل بودند، به عصر پس از نبوی می‌رسیم. در عصر بیعت با ابوبکر، دیگر خانم‌ها در صحنه نیستند. در جریان پس از رحلت و نوع حرکت‌هایی که حضرت زهرا (س) پس از رحلت داشتند، ما نقش قوی زنان را می‌بینیم که با این دوره و اندیشه حاکم در تضاد است. از ام‌سلمه، ام ایمن، حضرت زهرا (س) و حتی حضرت زینب (س) نمونه‌هایی داریم که نشان‌دهنده نوع فکر اجتماعی آنهاست.

وی ادامه داد: در این دوره ۲۵ساله پس از پیامبر اکرم، نقش اجتماعی زنان به‌وضوح دیده نمی‌شود. نقش‌هایی که مشاهده می‌شود، بیشتر در زمینه‌های خانوادگی است. به‌عنوان‌مثال، یکی از خلفا خانمی زیبا را به عقد خود درمی‌آورد و وقتی خانم سؤالی سیاسی می‌کند، خلیفه به او می‌گوید: «شما چه‌کار به این مسائل دارید؟ شما فقط یک وسیله هستید که ما از شما استفاده می‌کنیم.» این نشان‌دهنده نگاه سخیف به زنان در این دوره است.

استاد حوزه علمیه بیان کرد: پیامبر اکرم (ص) با اینکه نیازی به مشورت ندارند، با حضرت فاطمه (س) مشورت می‌کنند. این کار نشان‌دهنده تعلیم و گفتمان‌سازی است. همچنین با ام‌سلمه و دیگر زنان خود در زمینه‌های مختلف مشورت می‌کنند.

مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان در دوره امیرمؤمنان (ع)

وی درباره منزلت اجتماعی زنان در دوران امیرمؤمنان گفت: در بیعت با حضرت علی (ع)، خانم‌ها حضور دارند. حضرت در نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «شما چنان با شتاب به‌طرف من آمدید که انگشت شست پایم اذیت شد و پیرمردها آسیب دیدند.» این نشان‌دهنده حضور دختران جوان در بیعت با حضرت علی (ع) است.

طیبی تصریح کرد: مسئله غدیر نیز نشان‌دهنده توجه به زنان است. در این دوره، زنان به‌عنوان «وافدات» حضور داشتند و «عباس بن بکار ضبی» در کتاب «اخبار الوافدات» ۱۶ خانم را معرفی می‌کند. معاویه این زنان را به دربار خود دعوت می‌کند و از آنها می‌پرسد که چرا علی (ع) را بیشتر از من دوست دارید؟ این زنان با شجاعت از حضرت علی (ع) دفاع می‌کنند و معاویه به آنها می‌گوید: «علی شما را فهیم و شجاع کرده است.»

استاد حوزه علمیه خواهران گفت: اگر کتاب «اخبار الوافدات» را مطالعه کنید، متوجه می‌شوید که حضرت علی (ع) این زنان را تربیت‌کرده و توانایی‌های آنها را ارتقا بخشیده است.

طیبی در پایان گفت: در دوران نبوی، گفتمان‌سازی قوی درباره منزلت اجتماعی زنان انجام شد. در دوران خلفای بعدی، متأسفانه نگرش جاهلی نسبت به زنان، هرچند به‌شدت کمتری، دوباره حاکم شد. این نگرش به نوع برخورد افراد و دیدگاه‌های آنها تأثیر می‌گذارد.

تسنیم