وقتی پدر فقط نان می‌آورد؛ نه مهر، نه معنا

غیبت پدری نه فقط یک موضوع خانوادگی، بلکه یک بحران اجتماعی پیچیده است که ابعاد اقتصادی، تربیتی، روانی و حتی فرهنگی را شامل می‌شود. این موضوع که به‌ دلایل مختلفی مانند زندانی ‌شدن، مرگ، مهاجرت کاری، طلاق یا حتی حضور فیزیکی بدون مشارکت عاطفی اتفاق می‌افتد، به صورت مستقیم بر مسیر رشد کودکان و ساختار خانواده تاثیر می‌گذارد. به همین دلیل، برخورد با غیبت پدری به نگاهی فراتر از توصیه‌های تربیتی فردی نیاز دارد و به مداخلاتی وسیع در سطوح مختلف خانوادگی، ساختاری و فردی نیاز دارد. اصطلاحاتی مانند «سندروم غیبت پدری» اگرچه در روان‌شناسی به طور رسمی به رسمیت شناخته نشده‌‌اند، با این وجود به تأثیرات قابل ‌توجه این موضوع بر سلامت رفتار و روان کودکان اشاره دارند.

موضوع غیبت پدری را نمی‌توان فقط به عدم حضور فیزیکی پدر در خانه تقلیل داد. در واقع، این موضوع به دو صورت کلی خود را نشان می‌دهد: غیبت عاطفی و غیبت فیزیکی. هر کدام از این اشکال تأثیرات زیان‌باری بر رشد روانی، اجتماعی و ذهنی کودک دارند و با یکدیگر همپوشانی دارند؛ آنچنان که که در بسیاری از موارد، غیبت فیزیکی به غیبت عاطفی منجر می‌شود.

غیبت فیزیکی

منظور از غیبت فیزیکی، عدم حضور همیشگی پدر در خانه و زندگی روزمره فرزندان است. این وضعیت اغلب در سه حالت رایج رخ می‌دهد:

طلاق و جدایی: یکی از رایج‌ترین دلایل عدم حضور پدر، طلاق والدین است. در اغلب موارد پس از طلاق، حضانت فرزندان به مادر واگذار می‌شود و نقش پدر به صورت ناگهانی از برخوردهای روزمره حذف یا کنار گذاشته می‌شود. این تغییر ساختار خانواده، گسست احساسی و روانی جدی در کودکان به وجود می‌آورد.

اقامت در شهرهای دور یا مهاجرت کاری: در بعضی از خانواده‌ها، پدران برای تأمین مخارج به اجبار در شهرها یا کشورهای دیگر کار می‌کنند و فقط در زمان‌های خاصی به خانه برمی‌گردند. هرچند این وضعیت برای حمایت مالی از خانواده انجام می‌شود، با این وجود پیامد آن بیگانگی تدریجی، از دست‌رفتن فرصت‌های مهم در ایجاد پیوند عاطفی با فرزندان و دوری احساسی است.

زندانی شدن: در کشورهایی که نرخ بزهکاری بالا است، زندانی شدن پدران یکی از دلایل مهم عدم حضور فیزیکی محسوب می‌شود. فرزندان این پدران نه فقط با خلأ حضور والد مواجه‌ هستند، بلکه گاه با مشکلات روانی و انگ اجتماعی نیز مواجه می‌شوند.

غیبت عاطفی

شکل دوم غیبت پدری، حضور فیزیکی اما عدم برقراری رابطه عاطفی با کودک است. این نوع غیبت اغلب به چشم نمی‌آید، اما آثار آن به همان اندازه و حتی گاهی عمیق‌تر است:

عدم مشارکت عاطفی: بسیاری از پدران، حتی با حضور در خانه تعامل عاطفی با فرزندان ندارند. آن‌ها به گفت‌وگوهای عمیق، لحظات روزمره و نیازهای هیجانی کودک توجه ندارند و اغلب ارتباط‌شان به انتقادات، سکوت و یا دستور دادن محدود می‌شود.

سبک‌های ناکارآمد والدگری: روش‌های نادرست تربیتی مثل اقتدارگرایی خشک، بی‌تفاوتی کامل و کنترل‌گری بیش ‌از اندازه می‌تواند مانعی برای ایجاد پیوند عاطفی سالم باشد. در این حالت، فرزند با نوعی فاصله عاطفی نادیدنی بزرگ می‌شود و در نتیجه حس امنیت، احترام متقابل یا تعلق بین پدر و کودک کمرنگ می‌شود.

اعتیاد به مواد مخدر: اعتیاد به الکل یا مواد مخدر هم از عوامل پررنگ در غیبت عاطفی است. این پدران معمولاً غیر قابل ‌اعتماد، آسیب‌زا و گاه ناپایدار هستند و فرزندان از ایجاد رابطه سالم با آن‌ها محروم می‌مانند.

تصورات فرهنگی نادرست: در بسیاری از جوامع، هنوز این نگاه حاکم است که نقش اصلی پدر «تأمین مالی» است و دیگر مسئولیت‌های عاطفی و تربیتی بر عهده مادر قرار دارد. این نگاه سنتی سبب می‌شود حتی پدران مهربان نیز نقش فعالی در تربیت کودک نداشته باشند.

هم‌پوشانی دلایل

مهم است بدانیم که این دلایل معمولاً مجزا از هم عمل نمی‌کنند، بلکه به‌صورت مکمل عمل می‌کنند. به‌عنوان مثال، پدری که به خاطر مهاجرت کاری در خانه حضور ندارد، ممکن است به‌تدریج از نظر عاطفی هم دور شود، یا پدری که دچار اعتیاد است، هم غیبت عاطفی دارد و هم به ناچار غیبت فیزیکی دارد(مثلاً در نتیجه بازداشت یا طرد خانوادگی). در نتیجه، شناخت دقیق انواع و دلایل غیبت پدری، گام مهمی برای برنامه‌ریزی تاثیرگذار در سطح خانواده و جامعه است.

غیبت پدری در حال افزایش است

تغییر در الگوهای ازدواج و افزایش خانواده‌های تک‌والدی، غیبت پدر را به یک دغدغه جهانی تبدیل کرده است. به‌عنوان مثال در آمریکا، یک‌چهارم فرزندان بدون حضور پدر در خانه بزرگ می‌شوند. کاهش ازدواج، توانمندسازی زنان و نرخ طلاق از عوامل مهم این روند هستند.

در ایران هم این پدیده در حال افزایش است. نرخ طلاق در یک دهه اخیر افزایش پیدا کرده و تعداد خانواده‌های زن‌سرپرست از ۸.۴ درصد در سال ۱۳۷۵ به ۱۲.۷ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده است. این تغییرات نشان‌دهنده تحول عمیق در ساختار خانواده ایرانی است که تحت تأثیر عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی قرار دارد.

پیامدهای غیبت پدری بر کودکان

مطالعات مختلف نشان می‌دهد عدم حضور پدر در زندگی کودک، پیامدهای جبران‌ناپذیری بر رشد رفتاری، تحصیلی و روانی فرزندان بر جای می‌گذارد. از نظر سلامت روان کودکانی که از حضور پدر محروم‌ هستند، بیشتر با اضطراب‌های مکرر، احساس افسردگی و کاهش عزت نفس مواجه می‌شوند. این مشکلات روانی در بسیاری از موارد خود را در رفتارهای پرخطر نشان می‌دهد؛ مانند مصرف مواد مخدر یا الکل، کاهش توانایی در کنترل خشم و تمایل بیشتر به بزهکاری. همچنین از جنبه تحصیلی نیز کودکان فاقد حمایت پدرانه با افت عملکرد تحصیلی مواجه‌اند؛ چراکه احساس ناامنی عاطفی و کمبود الگوی حمایتی، تمرکز و انگیزه تحصیلی آن‌ها را کاهش می‌دهد. مجموعه این آثار، اهمیت نقش فعال پدر در نظام سلامت و تربیت خانواده را بیش از پیش نشان می‌دهد.

پیشنهادات و راه‌حل‌ها

اولین اقدام، حمایت تاثیرگذار از خانواده‌های تک‌والدی است؛ خانواده‌هایی که اغلب با مسئولیت‌های تربیتی مضاعف، نبود پشتوانه عاطفی و مشکلات اقتصادی مواجه‌ هستند. این حمایت باید در قالب برنامه‌های تأمین مالی هدفمند، مشاوره روانی-اجتماعی، آموزش مهارت‌های فرزندپروری و تقویت شبکه‌های اجتماعی محلی ارائه شود تا مادر یا سرپرست خانواده بتواند نقش خود را به خوبی ایفا کند.

در کنار آن، تقویت نقش پدری در سیاست‌گذاری‌های اجتماعی و فرهنگ عمومی اهمیت زیادی دارد. بسیاری از پدران حتی در خانواده‌های به ظاهر بی‌نقص و کامل، نقش فعالی در تربیت فرزندان ندارند. ایجاد مشوق‌های شغلی، آموزشی و رسانه‌ای برای مشارکت عملی و عاطفی پدران می‌تواند در کاهش شکل‌های پنهان غیبت پدری تاثیرگذار باشد و الگوی تربیتی سالم‌تری ایجاد کند.

در نهایت، سیاست‌گذاران باید این معضل را در بستر ریشه‌های ساختاری آن ببینند؛ یعنی فقر، بیکاری، نبود عدالت اجتماعی، بحران‌های روانی و ضعف خدمات حمایتی. طراحی سیاست‌هایی برای کاهش فقر و تبعیض، ارتقاء سلامت روان عمومی، و ایجاد سیستم‌های حمایتی جامع از جمله مهم‌ترین گام‌هایی است که برای پیشگیری و کنترل پیامدهای غیبت پدری باید برداشته شود. حل این مسئله نه‌فقط به سود کودکان، بلکه به تقویت بنیان‌های اجتماعی، کاهش آسیب‌های اجتماعی و توسعه انسانی پایدار خواهد انجامید

پایگاه خبری پیام خانواده