هشدار کارشناسان درباره بار ذهنی زنان در خانه و تأثیر آن بر روابط خانوادگی

او فقط لباس نمی‌شوید و غذا نمی‌پزد. فقط بچه‌داری نمی‌کند. بلکه ذهنش مدام درگیر مدیریت تمام جزئیات خانه و زندگی است. از به یاد داشتن زمان مراجعه فرزند به دندان‌پزشکی گرفته تا فکر کردن به خرید مایع ظرف‌شویی پیش از تمام شدن آن، یا حتی برنامه‌ریزی برای غذای مهدکودک فردا. ذهن او شبیه یک تقویم متحرک است؛ یک نقشه راه که بی‌وقفه زندگی خانه را مدیریت می‌کند، بدون اینکه کسی این خستگی دائمی را ببیند یا درک کند.

این همان چیزی است که جامعه‌شناسان به آن «بار ذهنی» یا Mental Load می‌گویند؛ باری که جسم را خسته نمی‌کند، اما ذهن را فرسوده می‌سازد.

خانه‌داری؛ کاری بی‌پایان

در بسیاری از خانه‌های ایرانی، این خستگی پنهان هنوز جدی گرفته نشده است. کافی‌ست سری به خانه‌ای در یک آپارتمان معمولی در تهران یا خانه‌ای در حاشیه مشهد بزنیم؛ در هر دوی این خانه‌ها، زن خانه وظایف بی‌پایانی را انجام می‌دهد که شاید هیچ‌کس آن‌ها را نبیند.

ذهن او میدان جنگی است از برنامه‌ریزی، مدیریت احساسات، تنظیم روابط فرزندان و همسر، و البته انجام وظایف فیزیکی خانه‌داری که هرگز تمام نمی‌شوند. حتی در لحظاتی که تنهاست، ذهنش پر از فهرست‌هایی است که هیچ پایانی ندارند.

بار ذهنی چیست؟

بار ذهنی یعنی چیزی فراتر از انجام کارها؛ یعنی فکر کردن به آن‌ها. اینکه زن خانه بداند چه کاری باید انجام شود، کی باید انجام شود، و اگر نشود چه اتفاقی خواهد افتاد. حتی وقتی مرد خانواده در کارهای خانه مشارکت می‌کند—مثلاً ظرف می‌شوید یا بچه را به پارک می‌برد—اغلب این زن است که باید به او یادآوری کند چه کاری باید انجام شود. این یعنی بار ذهنی همچنان روی دوش زن باقی می‌ماند.

این همان جایی است که تفاوت میان «مشارکت» و «دستور گرفتن» مشخص می‌شود.

زنان سراسر دنیا درگیر این مشکل هستند

آمارهای جهانی نیز همین موضوع را تأیید می‌کنند. طبق گزارش سال ۲۰۲۳ سازمان OECD، زنان در ۲۵ کشور، به طور میانگین سه برابر مردان وقت صرف انجام و مدیریت وظایف خانه می‌کنند. در نظرسنجی‌ای در فرانسه، ۶۵ درصد زنان گفته‌اند حتی وقتی مشغول کاری دیگر هستند، ذهنشان همچنان درگیر مسئولیت‌های خانه است.

اما در ایران هنوز آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد و بسیاری از زنان حتی واژه «بار ذهنی» را نشنیده‌اند، اما هر روز آن را تجربه می‌کنند. یکی از زنان خانه‌دار در شیراز می‌گوید: «وقتی شوهرم می‌پرسد “چرا خسته‌ای؟ تو که کاری نکردی! ” دلم می‌خواهد فقط یک روز ذهنم را به او قرض بدهم تا بفهمد چه می‌کشم.»

نتیجه این فشار دائمی، گاهی بسیار فراتر از یک خستگی ساده است.

بار ذهنی با زنان چه می‌کند؟

پژوهش‌ها نشان داده‌اند زنانی که بار ذهنی زیادی را تحمل می‌کنند، بیشتر در معرض اختلالات خواب، اضطراب و افسردگی قرار می‌گیرند. در خانه‌هایی که زن مجبور است به‌تنهایی بار دیده‌نشده را به دوش بکشد، احساس نادیده‌گرفته‌شدن و بی‌ارزشی به‌مرور شکل می‌گیرد. این احساس می‌تواند روابط خانوادگی را به سمت سردی و دل‌سردی سوق دهد.

حتی رابطه جنسی که باید نقطه نزدیکی زوج باشد، گاهی به محل فرار زن تبدیل می‌شود، زیرا ذهن خسته او جایی برای میل باقی نمی‌گذارد.

راهکاری برای مردان

اما راه تغییر وجود دارد. قدم اول، آگاهی و پذیرش این واقعیت است که «فکر کردن به کارها» خود نوعی کار است. مردانی که می‌خواهند شریک زندگی واقعی باشند، باید مسئولیت فکر کردن، برنامه‌ریزی و پیش‌بینی را نیز بین خود و همسرشان تقسیم کنند.

مثلاً اگر زن خانه هر روز باید به مرد یادآوری کند که بچه را از کلاس برگرداند یا نان بخرد، این دیگر کمک نیست؛ بلکه انتقال بار اجرا به شرط حفظ بار ذهنی است. مردان باید یاد بگیرند که منتظر دستور نباشند و مسئولیت را از پایه و با فکر خودشان برعهده بگیرند.

چند راهکار ساده

۱. فهرست وظایف خانه را به‌صورت هفتگی بنویسید و به‌طور مساوی تقسیم کنید، تا همه‌چیز به‌صورت ناخودآگاه روی دوش یک نفر نیفتد.

۲. زمانی را به استراحت واقعی زن اختصاص دهید. این زمان باید بدون مسئولیت و بدون فکر کردن به کارهای خانه باشد. حتی یک گردش ساده، یک خواب بی مزاحمت، یا چند ساعت رهایی از فهرست‌های ذهنی می‌تواند معجزه کند.

بار ذهنی؛ دشمن خاموش آرامش خانواده‌ها

در خانه‌هایی که مسئولیت‌ها به شکل نابرابر تقسیم شده‌اند، حتی سکوت، بوی خستگی می‌دهد. ما باید درباره این موضوع صحبت کنیم، آن را بشناسیم و برایش راه‌حل پیدا کنیم. این نه فقط یک ترند جهانی، بلکه ضرورتی است برای حفظ سلامت روان زنانی که ستون‌های بی‌ادعای خانه‌های ما هستند.

خبرنامه دانشجویان ایران