نگاهی به وضعیت زنان عربستانی؛ افراط در گذشته و تفریط در زمان حال

به گزارش جهان بانو، در ماه ها و به خصوص روزهای گذشته اخبار بسیار متفاوتی در خصوص وضعیت زنان در عربستان در رسانه ها منتشر شده است و گاهی روند تغییرات چنان سرعتی به خود گرفته است که دنبال کننده خبر بر اثر سرعت تحولات از آن جا می ماند. در کشور عربستان که به تشدد و سختگیری بر زنان شهرت جهانی داشت، از اواخر سال ۲۰۱۷ خبرهایی مبنی بر آزادی های گسترده برای بانوان به گوش رسید و این اخبار موجب تعجب و شگفتی بسیاری از افراد شد. متن زیر حاصل گفتگوی پایگاه خبری_تحلیلی شعوبا با سید هاشم رضوی کارشناس مسائل عربستان سعودی است:

لطفا در ابتدا به‌طور خلاصه تاریخچه ای از وضعیت زنان در عربستان از گذشته تاکنون را بفرمائید؟

بی عدالتی جنسیتی در شبه جزیره عربستان موضوعی نیست که به تازگی اتفاق افتاده باشد و همانطور که می دانید در تاریخ این شبه جزیره سابقه داشته است. مردسالاری، بافت قبیله ای و نگاه مذهبی خاص برخاسته از تفکر تنگ نظرانه وهابیت به زن و سنت هایی که از گذشته در این جامعه رایج بوده، موجب تقویت شیء انگاری زنان در عربستان و کشورهای همجوار آن شده است.

این انگاره‌ها به حدی در این جوامع نفوذ داشته است که حتی پس از آنکه در بسیاری از جوامع فمنیسم و برابری جنسیتی و تساوی حقوق زن و مرد از مطالبات رایج در حیطه مسائل اجتماعی شد، در این کشورها هنوز بر سر اینکه زن حق رانندگی یا رای دادن دارد یا خیر بحث ها و مجادلاتی صورت می گرفت.

منظور از نگاه تنگ نظرانه وهابیت چیست؟ چه محدودیت هایی برای زنان در این کشور وجود داشت؟

در طول مطالعه تاریخ معاصر عربستان، در مورد ریشه این نگاه به زن و در نتیجه محروم ساختن این قشر از جامعه از حقوق‌ خود آنچه که به وضوح مشاهده می شود قدرت بالای شیوخ سلفی عموما و وهابی خصوصا در مشروعیت دادن به چنین تصمیماتی درباره زنان است. تفکر وهابیت اساسا نگاهی تحقیر آمیز به زن دارد و محروم کردن بانوان از حقوق اجتماعی و سیاسی در قرن ۲۱ ریشه در تفکری دارد که صدها سال پیش با صدور فتاوای مضحک و در پاره ای موارد شرم آور در مورد زنان زمینه نقض حقوق آنان در عصر حاضر را فراهم آورده است.

این شیوخ که در عرصه دینی، قدرت خود را همپای قدرت سیاسی حاکمان سعودی می دانستند حاضر به کوتاه آمدن از نظرات افراطی خود در زمینه حقوق زنان نبودند. در رابطه با این موضوع گفتنی است که هنگامی که مجلس شورای منصوب پادشاه سعودی می خواست با استناد به بار مالی حدودا ۳ میلیارد دلاری که هرساله استخدام حدود ۱ میلیون راننده خارجی بر اقتصاد این کشور تحمیل می کند، به ممنوعیت رانندگی بانوان عربستانی پایان دهد، هیئت کبارِ علمای سعودی با صدور یک فتوا رانندگی زنان را مخالف با شرع دانست و در نتیجه همه تلاش ها برای لغو این ممنوعیت بی فایده ماند.

عربستان تحت حاکمیت سعودی تا پیش از روی کار آمدن ملک سلمان در سال ۲۰۱۵ در زمره کشورهایی قرار داشت که بالاترین شاخص ناعدالتی جنسیتی را به خود اختصاص داده بود. این محرومیت ها به اندازه ای بود که نوعی آپارتاید جنسیتی در آن جامعه را به وجود آورده بود.

شاید برخی تعبیر آپارتاید جنسیتی را مقداری اغراق آمیز تلقی کنند، با این وجود بررسی وضعیت زنان در عربستان کاملا بر این مسئله صحه می گذارد. تبعیض بین حقوق زن و مرد و ناعدالتی اعمال شده علیه زنان، عدم امکان دسترسی بانوان به بسیاری از امکانات، منوط کردن بسیاری از حقوق زنان به میل و اجازه و خواست مردان و جداسازی های افراطی میان دو جنس به اندازه ای در جامعه عربستان معمول بود که زنان برای کار خارج از منزل حتما باید از وزارت امور اسلامی که همان وزارت فرهنگ ماست، اجازه اشتغال دریافت می کردند و این وزارتخانه نیز تنها در صورت اثبات نیاز به درآمد شغل مورد نظر مجوز داشتن شغل برای زنان را صادر می کرد. این مسئله موجب می شد که بسیاری از بانوان مستعد، خلاق و توانمند این کشور به دلیل عدم نیاز مالی قادر به فعالیت در رشته تخصصی خود نباشند و چنین زنانی یا مهاجرت را انتخاب می کردند و یا مجبور بودند این ظلم را تحمل کنند و در قبال آن سیاست سکوت را در پیش گیرند. البته این تنها یکی از موانعی بود که برای منصرف کردن زنان از داشتن شغل بر سرراه آنان قرار داده بودند. اصولا از آنجایی که سیستم موافق نقش آفرینی زن در جامعه عربستان نبود، تعداد موانعی هم که برای محروم کردن بانوان از این حقوق در قوانین خود در نظر گرفته بود را می توان به عدد نفوس مردم عربستان دانست. به اضافه اینکه ورود بانوان به بعضی مشاغل و مناصب به طور کلی ممنوع بود. به عنوان مثال به کارگیری زنان در مشاغل مرتبط با دادگستری، برخی سمت های اجرایی، ادارات، وزارتخانه ها و موارد مشابه در قوانین ممنوع اعلام شده بود.

همین موضوع سبب شده بود که در سالهای گذشته و با وجود تعداد زیاد بانوان تحصیل کرده در عربستان، پایین ترین درصد اشتغال زنان در جهان متعلق به این کشور باشد. حتی برخی آمارها این میزان را کمتر از ۵ درصد عنوان می کرد و اغلب بانوان شاغل نیز در شغل هایی مانند معلمی در مدارس دخترانه و پرستاری در بخش های مربوط به زنان یا کارگاه ها و کارخانه های کاملا زنانه مشغول به فعالیت بودند.

موضوع دیگری که می تواند مخاطب را متوجه وضعیت بسیار بد زنان در عربستان کند، مسئله ای تحت عنوان سرپرستی است. اساسا در قوانین و مقررات سعودی زن به عنوان یک شخصیت مستقل به رسمیت شناخته نمی شد و همواره هویت وی ذیل یک مرد به عنوان سرپرست تعریف می شد. این مرد می توانست پدر، همسر، پدر بزرگ، برادر، عمو یا حتی پسر یک زن باشد. زنی که در عربستان متولد می شد تحت سرپرستی پدر خود قرار می گرفت و در صورت متاهل شدن قانون شوهر را سرپرست جدید می دانست و در صورت فوت سرپرست یا طلاق زن سرپرستی وی به مرد محرم دیگری که از نظر سنی بزرگتر از زن بود انتقال پیدا می‌کرد. در صورت عدم وجود محرم بزرگتر نیز می بایست برادر یا فرزند زن سرپرستی او را بر عهده می گرفتند و در این میان بلوغ زن یا به سن قانونی رسیدن وی هیچ تاثیری در این موضوع نداشت. زنان عربستان سیستم سرپرستی را سیستمی برای تملک زن توسط مردان خویشاوند قلمداد می کنند.

این سرپرست بود که می بایست کارهای روزمره مربوط به بانوان تحت سرپرستی اش را مدیریت می کرد و صدور اجازه و عدم اجازه برای انجام امور مختلف تحت اختیار او بود. قوانین و مقررات حاکم بر جامعه عربستان نیز اراده این سرپرست را مقدم بر اراده و خواست زنان تحت سرپرستی او می دانست، هرچند که مولی از مولی علیه در تحصیلات و سواد و فهم و درک و چه بسا محجوریت و شخصیت در حد پایین تری بود. اما اینکه این سیستم چه ساحت هایی از زندگی زنان را در بر می گرفت، خود قصه پرغصه دیگری بود. زن بدون اجازه سرپرست خود قادر به سفر رفتن، ازدواج کردن، تحت آموزش و تعلیم قرار گرفتن، درمان در بیمارستان، انجام معامله حقوقی حتی در حد رهن و اجاره مسکن، درخواست مدارک هویتی، سفر در داخل عربستان به تنهایی و به قصد انجام مناسک حج و خارج شدن از زندان پس از انقضای مدت محکومیت خود نبود.

چرا تا پیش از روی کار آمدن ملک سلمان وضعیت برای زنان بسیار سختگیرانه و بعد از پادشاهی وی اوضاع به طور چشمگیری تغییر کرد؟ 

در چند سال گذشته و به خصوص بعد از شبه کودتای سلمان علیه خاندان سعودی و به قدرت رساندن پسرش محمد در سال ۲۰۱۷ شاهد تغییراتی به ظاهر اساسی در وضعیت زنان این کشور هستیم. در کل با به قدرت رسیدن محمد بن سلمان وضعیت عربستان بیشتر از همه از لحاظ سیاسی دگرگون شده است. شاهزاده جوان که با سرکوب عموها و برادرزادگان قدرتمند و دیگر بزرگان خاندان سعودی و برخلاف همه پروتکل های رایج تا آن زمان به ولایتعهدی رسیده بود و به تخت پادشاهی چشم داشت، از پشتوانه های سنتی قدرت برخوردار نبود و در نتیجه در صدد تلاش برای کسب حمایت حامیان دیگری برای مشروعیت دادن به حاکمیت خود بود. بنابراین وی دست به تغییرات گسترده ای در همه ابعاد حکومت از سیاست و اقتصاد و فرهنگ و… زد. محمد بن سلمان این موضوع را به خوبی درک کرده بود که زنان عربستان که نیمی از جمعیت این کشور را تشکیل می دهند، بیشترین فشار ناشی از سیاست های غلط حکومت سعودی را تحمل کرده اند. از طرف دیگر تغییر در وضعیت زنان باعث می شد که فشار نهادهای حقوقی، سازمان ها و کشورهای غربی علیه رژیم سعودی کاهش پیدا کند و کشورهای غربی را برای حمایت و پشتیبانی از عربستان اقدام کنند.

از طرف دیگر کاهش محبوبیت و به تبع آن نفوذ و قدرت شیوخ وهابی به ویژه بعد از تحولات سالهای اخیر منطقه و جنایات تندروهای سلفی در عراق و سوریه و حتی خود عربستان و برخی از کشورهای غربی راه را برای برخورد بن سلمان با آن ها هموار کرده بود. بن سلمان همه افرادی را که ظرفیت اعتراض به برنامه های وی را داشتند بازداشت و زندانی کرد و نیز برای کسب اطمینان بیشتر با تغییراتی در ساختار هیئت کبارِ علما وابستگی آنان به خود را افزایش داد و نسبت به این موضوع اطمینان لازم را به دست آورد.

استراتژی هایی که بن سلمان در خصوص زنان اتخاذ کرد کدامند؟

در سال ۲۰۱۷ بن سلمان سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ را رونمایی کرد و این سند ریشه بسیاری از تحولات عربستان است، چه تحولات سیاسی، چه اقتصادی، چه فرهنگی و اجتماعی که شامل مسائل زنان هم می‌شود. می توان ادعا کرد استراتژی بن سلمان در ارتباط با بانوان چشم‌انداز همین سند است و مهمترین و اصلی‌ترین موضوعی که در این سند مطرح گردیده برابری جنسیتی می‌باشد! کشوری که تا ۴ سال پیش حق رانندگی به شهروندان زن خود نمی‌داد، اکنون شعار برابری جنسیتی را عنوان می‌کند که این برابری جنسیتی همه چیز را در بر خواهد گرفت. لغو ممنوعیت رانندگی زنان، بازگشایی سینماها، برگزاری کنسرت‌ها و لغو ممنوعیت مختلط بودن زن و مرد در اماکن عمومی، حذف مقررات مربوط به سرپرستی و قیمومیت مردان بر زنان به گونه ای که زنان اکنون نه تنها مجاز هستند تنهایی به سفر بروند بلکه می توانند با وجود داشتن خانواده در مسکن مستقل به همراه دخترانی دیگر یک زندگی به سبک غربی داشته باشند از جمله این آزادی هاست. همچنین در مدارس برای دختران زنگ ورزش در نظر گرفته شده است یا اینکه در سالگرد تشکیل حکومت سعودی بانوان می توانند به ورزشگاه ها بروند. پس از آن پادشاه حق رانندگی را به زنان این کشور اعطا کرد یا اینکه زنانی به مناصب مهمی چون سفیر یا شهردار و .. منصوب شدند.

آزادی های دوره سلمان به این موارد اختصاص پیدا نمی کند. در حال حاضر زنان عربستان این اجازه را دارند که به کنسرت ها و کلوپ های رقص مختلط رفته و در آنجا مواد مخدر یا مشروبات الکی مصرف کنند.

اهداف بن سلمان از اتخاذ چنین استراتژی هایی چیست؟

اهداف بن سلمان را باید فارغ از مسائل بانوان مورد بررسی قرار داد، چرا که بن سلمان صرفا برای ایجاد برابری جنسیتی نیامده است. همانطور که پیشتر مطرح گردید، بن سلمان با یک شبه کودتا به قدرت رسید. ملک سلمان دو تا از برادران و یکی از برادرزاده هایش را قربانی کرد تا بن سلمان به قدرت برسد؛ بنابراین بن سلمان که از مسیری خلاف مسیر ۱۰۰ ساله آل سعود به حکومت رسید باید به طریقی حکومت خود را مشروع جلوه می داد؛ هم در بعد داخلی و در اذهان مردم هم در بعد بین الملل به خصوص در میان کشورهای منطقه.

یکی از راه های مشروعیت بخشیدن، همین چشم‌انداز بود که وی خواست با چنین تحولاتی به قدرت رسیدن خود را بسیار مفید جلوه دهد به گونه ای که همگان به این موضوع معترف باشند که چه خوب شد وی به جای دیگران به قدرت رسید!

علاوه بر اینها بن سلمان می‌داند که با اجرای این چشم انداز، می‌تواند جامعه را همانطور که غربی ها خواهان آن هستند پیش ببرد. به همین دلیل هم در تنظیم سند یادشده از مشاوران غربی کمک گرفته است. بنابراین حمایت غرب را برای خود خواهد داشت.

علاوه بر جلب حمایت غرب و مشروعیت بخشیدن، پس از بهار عربی، حکام عربستان به خوبی این موضوع را درک می کردند که جامعه عربستان دیگر توان، کشش و تحمل فشار و اجباری بیشتر از این را ندارد و اگر فشار همچنان ادامه پیدا کند ممکن است عربستان نیز به یک بهار عربی دچار شود. به همین علت آزادی هایی را به وجود آوردند که آزادی زنان نیز شامل این موارد می‌شد. در اینجا ذکر این نکته ضروری است که این آزادی ها در بیشتر موارد از نوع اجتماعی هستند، زیرا اعطای آزادی سیاسی در این کشور امکان ندارد و هرگونه آزادی یا اجازه اصلاحات به مردم در بعد سیاسی به نابودی سیستم پادشاهی آل سعود منجر خواهد شد. بنابراین آزادی در هر زمینه ای دیده می‌شود به جز سیاسی.

اتخاذ چنین سیاست هایی بن سلمان را با چه چالش هایی مواجه کرده است؟

اما دوران گذار از سنت به مدرنیته در دوره سلمان چنان به سرعت سپری شد که باز هم زنان قربانی شدند. به عنوان نمونه وی که برخلاف گذشته زنان را تشویق به خروج از منزل و حضور در جامعه و مشارکت در بازار و اقتصاد کرده است، در بازار کار هجوم بانوان جویای کار و نبود شغل مناسب، دستمزد کم آنان در برابر مردان، تفکر سنتی جامعه در تقابل با کار این قشر از جامعه چالش‌های بسیاری را برای زنان ایجاد کرده است.

علاوه بر این، تحولات اخیر که با ممنوع اعلام شدن فعالیت پلیس مذهبی موسوم به کمیته های امربه معروف همراه بود، بانوان عربستانی را با پدیده افزایش اذیت و آزار جنسی روبرو کرده و امنیت آنان را تحت تاثیر خود قرار داده است. با این وجود این موضوع مورد استقبال جوانان قرار گرفته اما خانواده ها طور دیگری به این پدیده نگاه می کنند و از آن تحت عنوان مراسم‌های مختلط نفرت‌انگیز همراه با آزار و اذیت نوامیس مردم یاد می کنند. در همین جشن های اخیری که تحت عنوان فستیوال ریاض برگزار شد، بی بی سی گزارش داد که فراگیر شدن این جشن ها ترس زنان عربستانی را از افزایش پدیده آزار و اذیت زنان به میزان قابل توجهی افزایش داده است. گزارش‌های مبنی بر آزار و اذیت زنان تا آن اندازه زیاد بوده است که سازمان امنیت عمومی با هدف جلوگیری از مستندسازی حوادث آزار و اذیت، عکاسی با تلفن همراه در مکان‌های تفریحی را ممنوع اعلام کرده است.

در این میان بدترین وضعیت را زنانی دارند که برای بهبود وضعیت بانوان به مبارزات مدنی و حقوقی روی آورده اند. هم اکنون بیشتر از ۱۰۰ زن در عربستان به دلیل چنین فعالیت‌هایی با سرکوب شدید حکومت این کشور مواجه شده اند که  حدود ۶۰ نفر از آن ها همچنان به طور خودسرانه در بازداشت به سر می‌برند و افرادی که آزاد شده اند نیز با محدودیت‌هایی همچون ممنوعیت از سفر روبرو هستند.

منبع: شعوبا