نگاهی به مسائل زنان در سینمای ایران

۲۱ شهریور ماه به مناسبت سالروز ورود سینما به ایران روز سینما نامگذاری شده است. اگرچه که فیلمسازی در ایران چندین سال پس از شروع صنعت سینما در کشورهای غربی کلید خورد، اما فیلمسازی به راه پر فراز و نشیب خود ادامه داد و در این عرصه پیشرفت‌های خوبی نیز رقم خورد. با این وجود تعداد فیلم‌هاي تأثیرگذاری که به مسائل زنان می‌پرداختند همواره در برابر حجم انبوهی از فیلم‌های مربوط به مسائل مردان اندک بوده است.

در سال‌های قبل از انقلاب به جز چند مستند و تعدادی فیلم بلند مانند فیلم‌هایي که شهلا ریاحی و فروغ فرخ‌زاد ساخته‌اند، نمی‌توان حضور واقعی زن در سینما را مشاهده کرد. زن در سینمای پیش از انقلاب در محتوای فیلم‌ها حضور دارد، اما بیشتر به عنوان ابزاری برای فروختن فیلم، مباحث تجاری آن و دادن رنگ و لعاب بیشتر به فیلم‌ها از آن‌ها استفاده می‌شود.

اگر آثار ارزشمندی مانند گزارش، رگبار و خشت و آینه را کنار بگذاریم، سینمای ایران پیش انقلاب از مفهوم سینمای زنانه تهی بود. پس از انقلاب، در دهه شصت مرضیه برومند، پوران درخشنده، تهمینه میلانی و رخشان بنی‌اعتماد به‌عنوان اولین بانوان کارگردان ایران شروع به فعالیت در عرصه فیلمسازی کردند.

آنچه امروز بیش از قبل در سینما به آن توجه می‌شود، مسائل زنان است. زنان از گذشته تا به امروز در سینما حضور داشتند،  با این وجود آنچه سینمای امروز را در مقایسه با قبل متفاوت کرده است، کارگردانانی هستند که مسائل مرتبط با زنان را دستمایه ساختن فیلم و سریال‌ کرده‌اند. فیلمسازان تلاش می‌کنند تا با ساختن فیلم‌های مرتبط با زنان، ضمن ایجاد مفاهیم جدید، زمینه‌ساز تغییر و تحولات موثر در خانواده و اجتماع باشند و به مبارزه با نگرش‌های اشتباه و ضد زن و سنت‌های نادرست بپردازند.

زنان در ژانر اجتماعی سینمای ایران

فیلم «شیار ۱۴۳» ساخته نرگس آبیار که در ژانر دفاع مقدس است، داستان زنی را روایت می‌کند که تنها پسرش را به جبهه می‌فرستد و ۳۰ سال برای بازگشت او منتظر می‌ماند. شخصیت اصلی داستان در طول فیلم هرگز از تصمیمی که فرزندش برای رفتن به جبهه گرفته و او با آن تصمیم موافقت کرده،  پشیمان نمی‌شود؛ این دو ویژگی در شخصیت «الفت» از او یک قهرمان می‌سازد که مادرانگی را به اوج می‌رساند. یک انتظار تلطیف یافته که مفهوم حقیقی “صبر جمیل” را برای مخاطب نمایش می‌دهد.

فیلم «ابلق» ساخته دیگر این کارگردان از جمله آثاری است که در واکنش به جنبش «me too» ساخته شد‌. این جنبش در سال ۲۰۱۷ ابتدا از گزارش جنجالی نیویورک تایمز درباره آزارهای جنسی هاروی واینستین، تهیه‌کننده سینمای هالیوود منتشر شد، اما به سرعت رنگ و بویی اجتماعی به خود گرفت و زنان بسیاری تجربه‌های آزار جنسی خود را در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک گذاشتند.

فیلم «ابلق» با وجود اینکه تلاش کرده با نگاهی زنانه و آسیب‌شناسانه به مسأله آزار جنسی زنان بپردازد، اما در نهایت به ارائه راه حل موثری نمی‌پردازد و زن قربانی در پایان داستان سکوت را پیش می‌گیرد و تلاشی برای شکستن ساختارهای مردسالارانه نمی‌کند.

مشابه این نگاه در فیلم «شنای پروانه» نیز وجود دارد. در این فیلم دیدگاه‌های مردسالارانه پررنگ است و زنان داستان که در موقعیتی پایین دست قرار دارند، قربانی رفتار خودخواهانه مردان می‌شوند. زنان در فیلم به عنوان ابزاری برای سرگرمی مردان نشان داده می‌شوند و احقاق حقوق زنان قربانی به فراموشی سپرده می‌شود.

اما در فیلم «ویلایی ها» که در سی و پنجمین جشنواره فیلم فجر توانست سیمرغ بلورین بهترین استعداد برتر فیلم اولی را برای منیر قیدی کسب کند شاهد ایثار و فداکاری زنان و دخترانی هستیم که در روزهای ملتهب جنگ تحمیلی در گمنامی مقاومت و پایداری کردند.

ژانر کمدی

زنان در آثار سینمایی کمدی در سال‌های اخیر برخلاف دهه‌های گذشته که نقشی منفعل و حاشیه‌ای داشتند، اغلب در جایگاه قدرتمندی ظاهر می‌شوند و درحالی که برای نجات خانواده تلاش می کنند اما توهین و بی احترامی را از یاد نمی برند. در سریال‌های نمایش خانگی مانند «آنتن» و فیلم سینمایی «خوب، بد، جلف» اغلب مردان خانواده افرادی ناتوان از مدیریت امور خانواده هستند و در مقابل زنان به آن‌ها توهین می‌کنند و آن‌ها را به بی‌کفایتی متهم می‌کنند.