نقش محوری نظام سلامت در مسأله جمعیت

کارگاه آموزشی دبیرخانه ستاد ملی جمعیت ویژه دبیران ستادهای دستگاه‌ها با حضور دکتر وحید دستجردی دبیر ستاد ملی جمعیت، معاونان و مدیران این ستاد در سالن دارالفنون دانشگاه علوم پزشکی تهران برگزار شد.

دستجردی در این کارگاه با محور «سیاست‌ها و برنامه‌های معطوف به سلامت مادر و نقش آن در تغییرات جمعیتی» به ایراد سخنرانی پرداخت.

وی اظهار کرد: مقام معظم رهبری در ابتدای دولت تأکید کردند که وزیر بهداشت باید شخصاً مانع ادامه موانع تولید مثل شود و اجازه ندهد روند کاهش موالید ادامه پیدا کند. همچنین رئیس جمهور در نشست هفتم ستاد ملی جمعیت تصریح کرد که اگر تمام دستگاه‌ها با ستاد ملی جمعیت همکاری داشته باشند، برطرف کردن چالش جمعیتی کشور کای دشواری نخواهد بود.

دبیر ستاد ملی جمعیت ادامه داد: لازمه اجرای قانون جوانی جمعیت، تلاش و باور جدی مدیران است. سیاست‌های کلی جمعیت که در سال ۱۳۹۳ ابلاغ شد، رسیدن به نرخ باروری بالای «دو و یک دهم» به‌عنوان سطح جایگزینی را هدف‌گذاری کرده است. در این سیاست‌ها بر سلامت کودکان، خانواده‌ها و مادران به‌عنوان رکن اصلی تحقق این هدف تأکید شده است.

نرخ باروری فراتر از یک شاخص جمعیتی است

دستجردی با بیان اینکه نرخ باروری فقط یک شاخص جمعیتی نیست، بلکه شاخص سلامت جامعه نیز محسوب می‌شود، گفت: اگر کیفیت خدمات بهداشتی در دوران قبل از بارداری، هنگام بارداری و بعد از تولد نوزاد افزایش نیابد، پایداری رشد باروری امکان‌پذیر نیست.

وی افزود: تأخیر در ازدواج، تأخیر در فرزندآوری اول، افزایش مشکلات ناباروری، ناامنی‌های اقتصادی و روانی از عواملی است که به صورت مستقیم بر کاهش فرزندآوری تأثیرگذار است. بنابراین ارتقای خدمات بیمه‌ای، کاهش هزینه‌های درمانی، دسترسی همگانی به تغذیه سالم، ارتقای شبکه و عدالت در سلامت از محورهایی است که می‌تواند بر تصمیم خانواده‌ها برای فرزندآوری تأثیر بگذارد.

نقش اساسی حوزه سلامت در حل بحران جمعیت

دستجردی با بیان اینکه حوزه سلامت باید در مداخلات جمعیتی نقش اساسی ایفا کند، گفت: کاهش جمعیت در دهه‌های اخیر با محوریت حوزه سلامت به وقوع پیوست و امروز هم این حوزه به دلیل ارتباط مستقیم با خانواده‌ها، جایگاه ویژه در نظام خدمات‌رسانی و گستردگی وظایف باید مسئولیت خود را در افزایش نرخ باروری بر عهده بگیرد.

دبیر ستاد ملی جمعیت با اشاره به شبکه بهداشت کشور به‌عنوان یک ظرفیت بی‌نظیر تاکید کرد: زنان ۱۵ تا ۴۹ ساله در حساس‌ترین دوران باروری، مراجعات مستمر به خانه‌های بهداشت دارند. این مراجعات فرصتی طلایی برای ارائه خدمات آموزشی، مشاوره و تشویق به فرزندآوری است. با این حال متأسفانه گاهی برخوردهای نامناسبی با زنان به‌خصوص در دوران بارداری در مراکز بهداشتی رخ می‌دهد که این موضوع نیازمند اصلاح فوری است.

وی تصریح کرد: تجربه کشورهای اروپایی نشان‌دهنده آن است که برخورد حمایت‌گرایانه از زنان باردار، فرایند فرزندآوری را به تجربه‌ای شیرین مبدل می‌سازد. اگر مادران در ایران هم چنین تجربه‌ای داشته باشند، قطعاً انگیزه بیشتری برای فرزندآوری پیدا می‌کنند.

لزوم فرهنگ‌سازی جمعیتی در آموزش و پرورش

دبیر ستاد ملی جمعیت بر لزوم استفاده از ظرفیت‌های آموزش و پرورش در فرهنگ‌سازی ازدواج و فرزندآوری تأکید کرد و گفت: امروز ۱۱.۷ میلیون دختر و ۱۲.۹ میلیون پسر زیر ۲۰ (۲۰-۱ سال) ازدواج ‌نکرده در کشور وجود دارند و این نسل در حال تحصیل، آینده‌ کشورمان را تعیین می‌کند. به همین دلیل باید محتوای درسی مدارس مورد بازنگری قرار گیرد تا علاوه بر محتوای علمی، مسائل تربیتی برای پذیرش مسئولیت‌های خانوادگی هم به دانش‌آموزان آموزش داده شود.

دستجردی ادامه داد: لازم است با استفاده از روش‌های جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی و روانشناختی آگاهی جوانان نسبت به دانش خانواده افزایش پیدا کند. این فرصت جمعیتی در اختیار آموزش و پرورش، یک فرصت بی‌نظیر است و نباید نسبت به آن بی‌توجه بود.

وی با اشاره به تجربه کشورهای موفق در حوزه جمعیت خاطرنشان کرد: سوئد، نروژ و فرانسه توانستند سیاست‌های فرزندآوری خود را با مشاوره روانشناسی، حمایت‌های اجتماعی و خدمات سلامت پیوند دهند و موفق شدند. با این حال کشورهایی مثل کره جنوبی با وجود هزینه‌های هنگفت، توفیق چندانی نداشتند؛ چراکه سیاست‌های جمعیتی‌شان مبتنی بر خدمات سلامتی، روانی و بهداشتی نبود.

اهمیت مشاوره‌های روانشناسی و اجتماعی و در تغییر نگرش‌ها نسبت به ازدواج

دبیر ستاد ملی جمعیت با بیان اینکه مشاوره‌های روانشناسی و اجتماعی نقش مهمی در تغییر نگرش‌ها نسبت به ازدواج و فرزندآوری دارند، تاکید کرد: ایجاد امید اجتماعی، نقش سالمندان در راهنمایی خانواده، باورهای مذهبی و همچنین فرهنگ خانواده از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر تصمیم نسل جوان برای ازدواج و فرزندآوری است.

ایجاد امید اجتماعی وظیفه تمام نهادها است

همچنین، دستجردی مسأله «سقط جنین» را یک چالش جدی دانست و خاطرنشان کرد: در کشوری اسلامی مانند ایران حتی یک مورد سقط هم زیاد است. قرآن کریم به صراحت نهی می‌کند که فرزندان خود را از ترس فقر نکشید، زیرا خداوند روزی‌دهنده فرزندان و پدر و مادر است. بنابراین ما باید فرهنگ حمایت از فرزندآوری را در جامعه تقویت کنیم و عمده مشکلات اجتماعی و اقتصادی را از پیش پای خانواده‌ها برداریم.

آمارهای سقط و لزوم مداخله درمانی و فرهنگی

وی یادآور شد: تعداد زیادی از سقط‌ها خودبه‌خود اتفاق می‌افتد و براساس پیمایش‌های ملی و پژوهش‌ها، حدود ۳۰ درصد از بارداری‌ها خودبه‌خود پایان می‌یابد؛ با این وجود سقط‌های غیرقانونی و عمدی هم رقم قابل‌توجهی را به خود اختصاص می‌دهد.

این متخصص زنان در ادامه گفت: این آمار باید به‌طور دقیق و علمی مورد بررسی قرار گیرد و نباید موارد خودبه‌خودی را با سقط عمدی برابر دانست؛ حدود ۲۰ درصد از بارداری‌ها تا هفته پنجم خودبه‌خود تمام می‌شوند و از هفته ششم به بعد هم آمار خودبه‌خودی بین ۱۰ تا ۳۰ درصد در حال تغییر است.

دبیر ستاد ملی جمعیت خطرات روش‌های غیرپزشکی را برجسته کرد و گفت: روش‌هایی که افراد یا اطرافیان به‌صورت خودسرانه استفاده می‌کنند، از داروهای گیاهی و شیمیایی گرفته تا اقدامات مکانیکی ممکن است آسیب‌های جبران‌ناپذیری به سلامت مادر وارد کند؛ عفونت شدید، سوراخ شدن رحم، خونریزی و حتی مرگ مادر از تبعات تلخ این اقدامات است.

وی تصریح کرد: در چند سال‌ اخیر با همکاری سازمان پزشکی قانونی، نظارت و صدور مجوزها باعث کاهش بعضی از عوارض مرگبار شده است، اما خطرها همچنان ادامه دارد.

دستجردی نتایج پیمایش‌های مختلف را خاطرنشان کرد و گفت: در پیمایش‌های قبلی هم دلایل اصلی سقط عمدی شامل «ادامه تحصیل یا از دست دادن شغل»، «بارداری در دوران عقد»، «مشکلات جسمی مادر»، «نامناسب بودن زمان بارداری» و «نخواستن فرزند» بوده است؛ مسائلی که به گفته وی نیازمند سیاست‌گذاری ترکیبی از حمایت اقتصادی، مشاوره، سلامت روان و حمایت اجتماعی است.

دبیر ستاد ملی جمعیت همچنین بر نقش نهادهای مذهبی و فرهنگی در کاهش سقط تأکید کرد و گفت: همکاری روحانیون در تقویت باورهای اعتقادی می‌تواند بسیار تأثیرگذار باشد.

تبعات عدم حل بحران جمعیت در سطح بین‌المللی

وی سپس به پیامدهای جمعیتی در سطح بین‌المللی اشاره کرد و هشدار داد: روندهای کاهش موالید در دیگر کشورها نیز پیامدهای ژئوپلیتیک و اقتصادی درازمدت دارد؛ اما برای مقابله با روند کنونی در داخل کشور، ترکیبی از اقدامات فرهنگی، آموزشی، مشاوره‌ای و تقویت خدمات سلامت مادر و کودک را ضروری دانست.

ازدواج مقدمه فرزندآوری است/ سیاست‌ها باید بر رفع موانع تمرکز کنند

دبیر ستاد ملی جمعیت در بخش دیگری از سخنان خودبا اشاره به تجربه کشورهای موفق در سیاست‌های جمعیتی از جمله روسیه، بر ضرورت اولویت‌بندی سیاست‌ها و تمرکز بر ازدواج و فرزندآوری در کشور تأکید کرد.

وی گفت: روس‌ها با برنامه‌های تشویقی مانند «سرمایه مادری»، اعطای نشان افتخار به مادران و حمایت‌های گسترده از مهدکودک‌ها توانستند روند فرزندآوری را تا حدودی بهبود دهند. ما هم باید بدانیم که موضوع جمعیت یک مسئله چندوجهی است و نیازمند برنامه‌ریزی در ابعاد مختلف فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی است.

دستجردی با اشاره به نرخ باروری در ایران افزود: در حالی‌که سطح جایگزینی جمعیت حدود ۲.۱ فرزند است، نرخ فعلی باروری در کشور به حدود ۱.۴۴ رسیده و اگر به کمتر از ۱.۳ برسیم با خطرات جدی مواجه خواهیم شد. بر این اساس، سیاست‌گذاران باید تمرکز بیشتری را بر فرزندان اول و دوم بگذارند؛ زیرا ۷۳ درصد موالید کشور مربوط به فرزندان اول و دوم هستند و ۲۷ درصد به فرزندان سوم به بعد اختصاص دارد.

سیاست‌های ما باید با واقعیت‌های جامعه همخوانی داشته باشد

وی با بیان اینکه «ازدواج مقدمه فرزندآوری است»، ادامه داد: در کشور ما فرزندآوری فقط از کانال نکاحی است لذا باید موانع ازدواج جوانان را برطرف کنیم. رونق اقتصادی، دسترس‌پذیر شدن هزینه‌های زندگی و ایجاد جذابیت برای ازدواج از جمله ضرورت‌هاست. مشاوره‌های ازدواج نیز نقش مهمی در افزایش تمایل نسل جوان به فرزندآوری دارد.

دستجردی در توضیح دیدگاه جوانان درباره فرزندآوری گفت: بر اساس پیمایش‌ها، ۸۷ درصد جوانان ۱۸ تا ۳۵ ساله تمایل به صفر تا دو فرزند دارند. بنابراین سیاست‌های ما باید با واقعیت‌های جامعه هم‌راستا باشد و با تدابیر اقتصادی و فرهنگی، امکان دسترسی جوانان به ازدواج و فرزندآوری تسهیل شود.

وی در ادامه از طرح «کارت امید مادر» به‌عنوان یکی از برنامه‌های حمایتی یاد کرد و افزود: «این طرح که در شورای عالی انقلاب فرهنگی و دفتر ریاست جمهوری مطرح شده، می‌تواند هزینه‌های دو سال اول زندگی کودک را پوشش دهد. لازم است این حمایت‌ها در بودجه کشور به‌صورت پایدار و دائمی پیش‌بینی شود تا در عمل به خانواده‌ها کمک کند.

دبیر ستاد ملی جمعیت ابراز امیدواری کرد که با اولویت‌گذاری درست، حمایت دستگاه‌ها و عنایات الهی، ابتدائا روند کاهش جمعیت متوقف و در نهایت نرخ باروری کشور به بالای سطح جایگزینی برسد.

شایان ذکر است، در بخش نخست این کارگاه موضوع «سیاست‌های جمعیتی موفق در کشورهای با نرخ باروری پایین» توسط رسول صادقی جمعیت‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ارائه شد.

همچنین محمدحسین علیپور عضو هیئت علمی دانشگاه امام حسین، به موضوع «تجارب سیاستی در ایران؛ مروری بر تجارب عملکردها و ایده‌های نوین» پرداخت.

بخش دوم کارگاه با رویکرد کاربری و سیاستی دنبال شد. در این بخش، مریم اردبیلی آینده‌پژوه و مدیرکل امور زنان و خانواده شهرداری تهران، موضوع «آینده‌پژوهی جمعیت ایران و سناریوهای پیش‌رو» را تبیین کرد.

همچنین سید حامد برکاتی متخصص کودکان و معاون دبیرخانه ستاد ملی جمعیت، به بررسی «سیاست‌ها و برنامه‌های معطوف به سلامت و توسعه کودک و نقش آن در تغییرات جمعیتی» پرداخت.

روابط عمومی دبیرخانه ستاد ملی جمعیت