نقش زن در شاهنامه فردوسی

فردوسی به مخاطب خاطر نشان می کند که در پاسداری از وطن، زن و مرد در جایگاه یکسانی قرار دارند و زنان با نیروی خرد و بازو می توانند در کنار مردان بجنگند.

به نقل از یکتاپرس، یادداشت: شیده شریفی
یکی از مسائل بحث برانگیزدر میان افکار و نظریات حکیم فردوسی توسی، موضوع شخصیت و نقش زن در شاهنامه است . این بحث از زمانی که ” تئودورنولدکه” خاورشناس آلمانی تبار در کتاب حماسه ملی ایران نقش و جایگاه زنان را در شاهنامه بی اهمیت دانست، بیشتر مورد توجه پژوهشگران و اساتید ایرانی قرار گرفت تا بتوانند این نظریه را رد کنند و اعلام کنند که شاهنامه علاوه بر اینکه جایگاه خاصی در زنده نگه داشتن ایران و تاریخ ملی ایران دارد، می تواند در مقایسه با حماسه های مطرح یونانی ایلیاد و هومر نقش بسزایی در مورد شخصیت زنان و نقش آنان در هر سه دوره ی اساطیری، تاریخی و پهلوانی شاهنامه ایفا کند .

شاهنامه در طی دوران هزار سال دستخوش تغییرات بسیاری بوده است. بسیاری بیت های الحاقی که به این اثر اضافه شده اند را به ناحق به سخنان فردوسی منسوب کرده اند. علاوه بر این بیت های زن ستیزانه بسیاری در شاهنامه دیده می شود که حکیم فردوسی آنها را ازدید قهرمان ها و شخصیت های داستانهایش نوشته است. سهراب، رستم، افراسیاب و دیگر قهرمانان بسیار زن را سرزنش و منع کرده اند. نمونه ای از بیت الحاقی می توان به بیت معروف زیر اشاره کرد:
زن و اژدها هر دو در خاک به
جهان پاک ازین هر دو ناپاک به
اگر نقش زنان را در شاهنامه با دیگر شاعران نامدار ایران مانند حافظ مقایسه کنیم، زن در شاهنامه نقش تاریخی دارد ولی در اشعار حافظ نقش زن نقش موجودی است که حضوری تجریدی و فرا زمینی دارد .حدود ۲۴ زن در شاهنامه نقش آفرینی می کنند که فردوسی آنها را موجودی خردمند، هنرمند، صاحب رأی و در مواردی هم نقشی منفی و فتنه انگیز معرفی می کند. نقش این زنان بر اقتضای موقعیت و زمان و مکان متغیر است. از آنجا که فضای شاهنامه فضایی حماسی است مسلما زنان نقش مکمل مردان را ایفا می کنند از جمله مادر شاهان و شاهزاده ها و یا همسران شاه که باز نقش بسزایی در داستان ها ایفا می کنند . البته در بعضی از داستانها زنانی نقش پادشاهی دارند که می توان به نقش قیدافه ، ملکه هند ، همای و پوراندخت اشاره کرد . فردوسی این زنان را خردمند و حتی بالاتر از مرد می داند ( مانند همای چهرزاد که فردوسی او را حتی از پدرش بالاتر می داند )
زنان شاهنامه دارای شخصیت های متنوعی هستند و خصوصیات نیک و بد در آنها در هم تنیده است. در بین زنان شاهنامه فقط سودابه است که بسیار شخصیتی منفی دارد که هرگز از ذهن خواننده بیرون نمی رود . او همسر کیکاووس پادشاه ایران است و همیشه بعد منفی شخصیتش بیشتر مورد توجه بوده است. تنها بعد مثبت او وفاداریش به همسر در هنگام اسارت بوده است. ولی دروغگویی، هوسبازی و نیرنگ او در داستان سیاوش بسیار به چشم می آید .
در شاهنامه دو زن به نام گرد آفرید و گردیه، رو در رو و در کنار مردان می جنگند. فردوسی نرینگی این زنان را به تصویر می کشد وقتی لباس و زره جنگجویان را می پوشند و به نبرد با پهلوانان داستان می روند .
گرد آفرید نام دختری است به معنی پهلوان زاده که یک تنه با سهراب می جنگد. او گیسوان خود را در کلاه جنگی پنهان می کند و مانند مرد می جنگد .
زنی بود به کردار گردی سوار
همیشه به جنگ اندرون نامدار
کجا نام او بود گرد آفرید
که چون او به جنگ اندرون کی ندید
گردیه نام خواهر بهرام چوبینه است که از صفات او می توان به هوش و خرد زنانه یاد کرد. او پر آوازه ترین زن در دوره ی تاریخی شاهنامه است. گردیه زنی حکیم و جنگ آور بود تا جایی که بعد از برادرش فرمانده سپاه می شود و در جنگ تن به تن با تور فرمانده نیروی چین را شکست می دهد. خرد او از اندرزهایی که به برادرش می دهد آشکار است :
ترا چند گویم سخن نشنوی
به پیش آوری تندی و بدخویی
نگرتا چه گوید سخنگوی بلخ
که باشد سخن گفتن راست تلخ
هر آن کس که آهوی تو با تو گفت
همه راستی ها گشاد از نهفت
مکن رای ویرانی شهر خویش
زگیتی چو برداشتی بهر خویش
یکی از کارهای او نجات مردم ری به کمک یک گربه است. او با تدبیر همسرش، خسرو پرویز را وادار می کند تا حاکم شهر ری را که گربه های شهر را می کشت، برکنار و مجازات کند.
بیارد گردیه پس گربکی
که پیدا نبود گربه از کودکی
بر اسبی نشانده ستامی بزر
به زر اندرون چند گونه گهر
فروگشته از گوش او گوشوار
به ناخن بر از لاله کرده نگار
فردوسی به مخاطب خاطر نشان می کند که در پاسداری از وطن زن و مرد در جایگاه یکسانی قرار دارند و زنان با نیروی خرد و بازو می توانند در کنار مردان بجنگند .
مادران شاهنامه بسیار زحمتکش و خردمند هستند و در حفظ فرزندان شان که شاهان و شاهزادگان هستند بسیار فداکار و کوشا هستند. مانند فرانک مادر فریدون، تهمینه مادر سهراب و جریره مادر فرید.
فرانک نمونه ی زن فداکار و برجسته ی دین داری است که توانست با نابود کردن ضحاک سرزمینش را از شر و ظلم وستم پاک کند و به مردم عدالت را ارمغان دهد. او نماد وطن و مادر همه ی ایران است. مادر فداکاری که با تدبیر و اقتدار فرزندی تربیت کرد که موجب نابودی حکومت هزار ساله ی ضحاک ستمگر شد.
زنان در آن دوره جایگاه خاصی در میان محافل سیاسی و اجتماعی نداشتند ولی در میان داستانهای شاهنامه توانستند تأثیر بسزایی در درون مایه های داستان ها بگذارند به طوری که حضور آنها در اتفاقات اصلی بسیار سودمند و تأثیرگزار بود . شاید این هم گونه ای از خرد حکیم فردوسی باشد تا بتواند همانگونه که از همسر خود تعریف و تمجید کرده است زنان جامعه ایران را هم از طریق اشعار به دنیا معرفی کند تا دنیا زنان با خرد و غیور ایرانی را بهتر بشناسند .
که دل گیرد از مهر او فر ومهر
بدو اندرون خیره ماند سپهر
مرا مهربان یار بشنو چه گفت
از آن پس که با کام گشتیم جفت

منابع
-نولدکه تدودور، حماسه ملی ایرانیان ،ترجمه بزرگ علوی ، انتشارات نگاه
– ژول مول شاهنامه ۴ جلدی تهران انتشارات انقلاب اسلامی
-اکبری،منوچهر “شایست و ناشایست زنان در شاهنامه”