نخستین بانوی واقف خراسانی

هنگام بحث درباره وقف در حرم مطهر رضوی و نقش زنان، معمولاً به فعالیت‌های گوهرشاد خاتون اشاره می‌شود، اما مشارکت زنان در وقف و امور خیریه در این مکان مقدس، به پیش از او بازمی‌گردد. بر اساس روایت‌های موجود، در قرن سوم هجری، چند دهه پس از شهادت امام رضا (ع)، زنی از اهالی نوغان مسئولیت خدمت در حرم مطهر را بر عهده داشت و چراغی را برای این مکان وقف کرده است. اگرچه مستند تاریخی دقیقی در این مورد وجود ندارد، اما این مسئله نشان‌دهنده سابقه طولانی حضور زنان واقف در حرم مطهر و وقف اموال به این مکان مقدس است.

حضور این واقفان در دوره‌های غزنوی و سامانی نیز رونق داشته است، اگرچه گزارشی مستند از آن زمان در دست نیست. در قرن ششم هجری، دو نمونه مهم از موقوفات زنان را مشاهده می‌کنیم که در هر دو مورد، خانم‌ها نسخه‌ای از قرآن کریم را وقف حرم مطهر کرده‌اند.

نخستین واقف «خراسان» دختر ابوالقاسم بن علی است که قرآنی را به حرم مطهر وقف کرده و دومی «زمرد ملک» نام دارد که دختر خواهرزاده سلطان سنجر سلجوقی بود. زمرد ملک خاتون، زنی هنرمند و خوش‌قلم، در سال ۵۲۴ خورشیدی قرآن خود را که با دست خود نوشته بود، وقف حرم مطهر امام رضا (ع) کرد.

با شروع دوره صفوی، تعداد موقوفات زنان به حرم مطهر به طور قابل توجهی افزایش یافت و وقف قرآن در میان زنان رواج پیدا کرد. به‌عنوان‌مثال، فاطمه، دختر شریف‌الدین از اهالی هند، در سال ۱۰۲۸ خورشیدی قرآنی را به بارگاه منور رضوی وقف کرد. این سنت در سده‌های بعد نیز از سوی زنان متدین ادامه یافت، به‌طوری‌که از قرن ۱۱ تا ۱۳ هجری قمری، ۴۹ نسخه نفیس قرآن در مجموعه آستان قدس رضوی باقی مانده است که همگی آنها از سوی زنان وقف شده‌اند.

یکی از قدیمی‌ترین جزوات قرآنی وقف‌شده متعلق به «حکیم ستی بنت الحسین» از اهالی سبزوار است که بر اساس وقف‌نامه‌ای به تاریخ «جمادی الاخر سنه سبع و اربعمائه» به آستان امام هشتم (ع) وقف شده است. پس از او، تا اواسط سده پنجم هجری، تنها دو نسخه دیگر از زنان وقف شده‌اند. در آغاز سده ششم و با توسعه کتاب‌آرایی که شامل تذهیب و جلدسازی نیز می‌شده، تعداد مصحف‌های نفیس از لحاظ خط، تذهیب و ترکیب‌بندی افزایش یافته است.

در این دوره، زنان درباری نه تنها نسخ نفیسی را به حرم مطهر اهدا کردند، بلکه خود نیز وظیفه کتابت این مصحف‌ها را بر عهده داشته‌اند.

در این دوران، عایشه الحولا بنت عبدالله عبدالرحمن، تاجر، جزوه قرآنی را در تاریخ ۵۵۴ قمری وقف کرده است. خوشنویسی این نسخه با خط کوفی ایرانی انجام شده و از نظر شکل حروف قابل توجه است. ترکان خاتون، دختر سلطان محمود و خواهرزاده سلطان سنجر نیز از دیگر واقفان این دوره است که قرآن را کتابت کرده و نامش در کتیبه‌های زرین‌فام زیر گنبد حرم مطهر علی بن موسی‌الرضا (ع) آمده است.

به طور کلی، زنان واقف در حفظ و نگهداری این گنجینه‌های فرهنگی و مذهبی نقش بسزایی داشته‌اند.

شهرآرا