معلم زن؛ از انزوای قاجار تا اقتدار امروز

1. دوشیزگان، جایی برای تحصیل دوشیزگان

از محدودیت‌های شدید آموزش زنان و دختران از دوران باستان و قرون وسطی که بگذریم، در ۲۵ شهریور ۱۲۸۵ شمسی در تاریخ آموزشِ زنان، انقلابی بزرگ رخ داد.

وقتی ورق برگشت، روزی که برای اولین‌بار جرقه‌های آموزش زنان و دختران آن‌هم به طور رسمی و به دور از اتاقِ ملاباجی‌ها زده شد و دختران صاحب فضایی برای آموزش شدند؛ ۲۵ شهریور ۱۲۸۵ و تاسیس مدرسه دوشیزگان.

دوشیزگان شد اولین مدرسه دخترانه ایران که به دنبال آموزش رسمی دختران بود.

 مادر ۷ فرزند که راه آموزش رسمی دختران را باز کرد؛

بی‌بی فاطمه بنت میرزا محمدعلی استرآبادی که شاگردانش او را با احترام «آمِه بی‌بی» می‌نامیدند، همان بانویی بود که راه آموزش رسمی به دختران در ایران را باز کرد.

بانویی که در یک خانواده مذهبی و سنتی پرورش یافته بود و با وجود فشارهای اجتماعی، راه خود را برای آموزش و فعالیت‌های اجتماعی انتخاب کرده بود. مادر ۷ فرزندی که در کنار مسئولیت‌های خانوادگی‌اش، از نخستین زنانی بود که آشکارا فرهنگ مردسالاری را نقد و از حقوق زنان دفاع می‌کرد.

مدرسه دوشیزگان؛ از منزل اجاره‌ای تا ساختمان اختصاصی؛

طبقه دوم منزل اجاره‌ای بی‌بی خانم در چاله میدان تهران، اولین ساختمان دوشیزگان شد.

اما یک سال بعد وضعیت دوشیزگان رو به بهبودی رفت و عمارت قوام‌الدوله در نزدیکی سبزه میدان، مهیای تعلیم و تربیت دختران تهرانی شد؛ ساختمانی با حیاطی بزرگ که دختران در اطراف حوض آن نقاشی نیز می‌کردند، ۸ سال محلی برای آموزش و پرورش دوشیزگان شده بود.

دوشیزگان جان گرفته بود و باید هرچه رسمی‌تر به فعالیت خود ادامه می‌داد پس تصمیم به تعیین مکان اختصاصی گرفته شد و بالاخره اولین مدرسه دخترانه ایران با شکل و شمایل کاملا رسمی‌ در یک ساختمان نوساز در محله سنگلج آن‌هم با ۶ کلاس و آزمایشگاه اختصاصی، ۱۲ سال دیگر به کار خود ادامه داد و در دل بسیاری از خانواده‌ها جا باز کرد و اوج فعالیت این مدرسه در سال ۱۳۰۵ با ۱۵۰ دختر دانش آموز رقم خورد.

۷۰ درصد فارغ التحصیلان، معلم شدند؛

از قرآن و فارسی تا حساب و هندسه، از خانه‌داری تا تفریح و ورزش، از تاریخ تا موسیقی، از برپایی نمایشگاه‌های هنری تا

سفرهای علمی و… محور آموزش‌های این مدرسه دخترانه بود. مدرسه‌ایی که بنا به اسناد تاریخی خروجی بسیار جالبی داشت؛ ۷۰ درصد فارغ التحصیلان آن معلم شدند.

مدرسه‌ای که سنگسار شد؛

اما همه چیز به سادگی نبود، به دلیل جو آن روزها، دوشیزگان و معلمان و بی‌بی‌خانمِ مدیر از همان ابتدا با مخالفت‌های بسیاری روبرو بودند و حتی عده‌ای مخالف، در سال ۱۲۸۷ مدرسه را سنگسار نیز کردند اما بی‌بی خانم مقابل مخالفت‌ها ایستاد و هرچه بود این مدرسه توانست ۲۲ سال پیاپی در ارتقای سطح دانش دختران نقش آفرینی کند.

دوشیزگان، میراث گرانبهایی برای دختران به جا گذاشت؛

هرچند که ۲۰۰کتاب باقی مانده از کتابخانه دوشیزگان که اکنون در موزه ملک نگهداری می‌شود و ویولون آموزشی بی‌بی خانم که در آموزش و پرورش تهران است، میراث‌های ارزشمند و مادی به جا مانده از مدرسه دوشیزگان است اما مهمتر از همه این‌ها، ورود جدی دختران به علم‌آموزی و توجه به این موضوع در نسل‌های بعد می‌باشد که بی‌بی خانم استرآبادی این میراث گرانبها را از خود برای دختران به یادگار گذاشته است.

دستاوردهای ماندگار؛

و این میراث در کنار دستاوردهای دوشیزگان همچون تربیت ۳ نسل از معلمان زن، پایه‌گذاری اولین کتابخانه زنانه در تهران و معرفی مفهوم ساعت مطالعه در منزل برای دانش‌آموزان، اهمیت دو چندانی پیدا‌ می‌کند.

آرزوی اصلی: آموزش همگانی به دختران؛

هرچند که اجل به او مهلت نداد تا رویای خود را امروز در واقعیت ببینید اما دسترسی آموزش همگانی سبب شد تا دختران به راه علم ورود جدی پیدا کنند و آمارشان از چندصد یا در خوش‌بینانه‌ترین حالت ممکن از ۳هزار دانش آموز دختر زمان قاجار، امروزه نزدیک به ۸ میلیون شود و با مردان برابری کند؛ نسبت دانش‌آموزان دختر به پسر در زمان قاجار از یک دهم به حدود ۵۰ درصد ارتقا پیدا کرده است.

خانم معلمّه، پایه‌گذار جنبش آموزشی زنان؛

بی‌بی خانم ملقب به خانم معلمه، سبب شد تا با تاسیس مدرسه دوشیزگان، راه برای تأسیس مدارس دخترانه رسمی دیگر مانند مدرسه ناموس باز شود به گونه‌ایی که تا سال ۱۳۰۰ شمسی، ده‌ها مدرسه دخترانه در تهران و شهرهای دیگر ایران ایجاد شد. 

۲٫ ناموس، مدرسه پیشرو دخترانه ایران

هنگامه‌ی دوشیزگان به گوش دغدغه‌مندان حوزه آموزشی رسیده بود و آن‌ها را برای قدم گذاشتن در این مسیر بیدار کرده بود.

مادر آموزش نوین دختران؛

دختری از دیار تبریز که در خانواده‌ای مذهبی و اهل علم، رشد و نمو پیدا کرده بود در سال ۱۲۸۷شمسی، پیشگام آموزش دختران شد؛ طوبی آزموده. بانویی که سال‌ها بعد، عنوان (مادر آموزش نوین دختران) را به خود گرفت.

طوبی مادر چند فرزند بود که این‌بار برای دختران دیگر نیز تصمیم به مادری‌کردن گرفت و با همراهی همسرش میرزا حسن رشدیه (بنیانگذار مدارس نوین پسرانه در ایران) مدرسه ناموس را پایه گذاری کرد.

 چالش‌هایی که به فرصت برای ناموس تبدیل شدند؛

 جو سنت‌‌گرایی زمان قاجار و مخالفت خانواده‌ها با آموزش دختران، راه را برای طوبی آزموده نیز سخت کرده بود اما او هر چالشی را به فرصتی برای ادامه مسیر خود تبدیل کرد. در مواجهه با مخالفت خانواده‌ها و برخی سنتی‌گرایان، با استخدام معلمان زن متدین و توجه به آموزش دروس دینی همچون قرآن و احکام، خانواده‌ها را برای ادامه تحصیل دختران در این مدرسه متقاعد کرد.

از برنامه‌های آموزشی تا نوآوری‌ها؛

دروس پایه‌ای همچون فارسی، حساب، جغرافیا، تاریخ، علوم طبیعی و دروس مهارتی مانند خیاطی، سوزندوزی، خانه‌داری پیشرفته از جمله‌ آموزش‌های مدرسه ناموس به دختران بود.

ویژگی‌های منحصربه‌فرد ناموس؛

  آموزش تئاتر و سخنوری به دختران برای تقویت اعتمادبه‌نفس (امری جسورانه در آن دوران!) و برگزاری نمایشگاه‌های صنایع دستی دانش‌آموزان برای نمایش توانایی‌های زنان از ویژگی‌های منحصر به فرد این مدرسه در زمانه‌ای با محدودیت‌های بسیار برای دختران، بود.

جذب ۱۲ تا بیش از ۱۰۰ دانش آموز؛

ناموس در اولین سال تاسیس خود توانست تنها ۱۲ نفر دانش آموز دختر را به آموزش دعوت کند اما رفته‌ رفته این آمار بیشتر شد و به بیش از ۱۰۰ نفر رسید. برخی از این دانش‌آموختگان بعدها در مسیر معلمی که حاصل آموز‌ه‌های آزموده بود قدم برداشتند و برخی دیگر در مسیر حقوق زنان فعالیت کردند.

طوبی آزموده موسس یکی از معتبرترین مدارس دخترانه تهران در سال ۱۳۱۶ شمسی، از دنیا رفت اما مدرسه ناموس تا چندین دهه بعد از او به فعالیت خود ادامه داد.

روز معلم، فرصتی برای تجلیل یا تحلیل؟

امروز که ۴۵ سال از اولین روز معلم می‌گذرد، روزی که به پاس قدردانی از سازندگان نسل‌های آینده است و یادبودی برای معلم بزرگ انقلاب، استاد شهید مرتضی مطهری است، با مروری کوتاه به رشد قابل‌توجه وضعیت آموزشی زنان و دختران در ۵ دهه اخیر، ادای دینی به همه زنان پیشگامی خواهیم داشت که این مسیر را هموارتر کردند تا امروز دختر ایرانی بتواند با کسب علم و دانش، همچون ستاره‌ای تابناک در جهان بدرخشد؛

وضعیت آموزش زنان از محدودیت قاجار و پهلوی تا اقتدار امروز:

_قاجار (پیش از ۱۳۰۰): کمتر از ۳,۰۰۰ نفر _ عموما در مکتب‌خانه‌ها و اواخر در مدارس رسمی محدود

_پهلوی اول (۱۳۰۰–۱۳۲۰): حدود ۵۰,۰۰۰ نفر_ در مدارس رسمی

_پهلوی دوم (۱۳۵۷–۱۳۴۰): حدود ۲ میلیون نفر

_دهه ۶۰ شمسی: حدود ۳٫۵ میلیون نفر _افزایش پس از انقلاب اسلامی

_ سال ۱۴۰۳ شمسی: ۷٫۸ میلیون نفر و نزدیک به برابری جنسیتی

نرخ باسوادی زنان و دختران اکنون (سال۱۴۰۳)؛

میزان باسوادی زنان (۱۵–۲۴ سال) مطابق گزارش یونسکو بیش از ۹۸ درصد بوده است و اکنون ایران جزو کشورهای برتر در زمینه باسوادی زنان در جهان می‌باشد. همچنین درحال حاصر بیش از ۶۰ درصد دانشجویان دانشگاه‌ها را زنان تشکیل می‌دهند در حالی که در دهه ۵۰ این آمار حدود ۲۵ درصد بوده است.

فاطمه قلی زاده