کشتار مردان برای دفاع از حجاب زنان

همجواری این مسجد با حرم مطهر امام رضا(ع)، باعث شده بود به مکان مناسبی برای گردهمایی های سیاسی و اجتماعی مردم در چندین دهه قبل از انقلاب اسلامی تبدیل شود. فعالیت‌هایی که در مواردی توسط حکومت پهلوی سرکوب می‌شد. یکی از مهم ترین فعالیت‌های سیاسی_فرهنگی رخ داده در این مکان، قیام گوهرشاد است که به دلیل هتک حرمت حرم امام رضا(ع) و کشتار مردم معترض و متحصن مشهد در دوران سلطنت رضا شاه همچنان در ذهن ها باقی مانده است. حادثه ای که یکی از سخت ترین و دردناک ترین حوادث تاریخ معاصر بود.

ماجرای قیام گوهرشاد

برگزاری جشن شیراز با حضور علی اصغر حکمت، وزیر معارف رژیم پهلوی در ۱۳ فروردین ۱۳۱۴ شمسی، یکی از دلایل قیام گوهر شاد بود. در این جشن پس از ایراد سخنرانی ها تعدادی از دختران بر روی صحنه مراسم رفتند و به رقص و پایکوبی پرداختند. روز بعد گروه‌هایی از مردم متدین در مسجد وکیل اجتماع کردند و در اولین اقدام حسام الدین فال اسیری که از علمای شیراز بود، به برگزاری این مراسم اعتراض کرد و آن را از مظاهر بی دینی در جامعه نامید. او پس از این اعتراض توسط حکومت پهلوی دستگیر و زندانی شد.

پس از واقعه کشف حجاب در جشن شیراز و دستگیری و حبس آیت الله فال اسیری و بی حرمتی به وی، موجی از اعتراضات در کشور به خصوص در حوزه های علمیه قم، مشهد و تبریز به راه افتاد. در تبریز، دو مرجع عالیقدر، سید ابوالحسن انگجی و میرزا صادق آقا به تغییر لباس و کلاه شاپو اعتراض کردند و به سمنان تبعید شدند.

دولت محمدعلی فروغی در ۲۸ خرداد ۱۳۱۴ در یک دستورالعمل که از تبعات سفر رضاشاه به ترکیه محسوب می‌شد، همه افراد را ملزم به استفاده از کلاه شاپو به جای کلاه پهلوی کرد. براساس این بخشنامه اگر یک کارمند دولتی از این دستور سرپیچی می‌کرد باید از شغل خود استعفا می داد. دو روز پس از این بخشنامه، دولت بخشنامه دیگری ابلاغ کرد و دستور داد مجالس ختم اموات فقط در مساجد معدود با اجازه شهرداری باید برگزار شود. با توجه به قانون کشف حجاب که از مسئولین حکومت پهلوی شروع شده بود و کارگزاران حکومت در شهرهای مختلف کم کم ملزم به اجرای آن شده بودند، این قانون در واقع مقدمه‌ای برای کشف حجاب محسوب می‌شد و بر کسی پوشیده نبود که پس از این قانون کشف حجاب اجباری رخ خواهد داد.

دستورات آمرانه دولت فروغی که بافت مذهبی و فرهنگی مردم ایران را در نظر نگرفته بود و با اعمال زور رژیم پهلوی اجرا می‌شد، موجب اعتراض علما و مردم در شهرهای مختلف به خصوص در مشهد شد. این اتفاقات باعث شد علما و روحانیون مشهد در جلساتی پنهانی تصمیم بگیرند با این حرکت مقابله کنند و حکومت را از این کار بازدارند.

در یکی از این جلسات پیشنهاد شد آیت الله حاج آقا حسین قمی به تهران برود و در مرحله اول با رضاشاه مذاکره نماید تا شاید بتواند او را از اجرای تصمیماتش منصرف کند، با این وجود زمانی که آیت الله قمی به تهران آمد، بلافاصله توسط رژیم پهلوی دستگیر و ممنوع الملاقات شد. سایر علما نیز در مشهد به آگاه کردن مردم در مجالس و مساجد می‌پرداختند. مسجد گوهرشاد از جمله مکان‌های تجمع مردم بود؛ اجتماعات مردم در این مسجد هر روز بیشتر می شد و شهر حالت عادی خود را از دست داده بود. سخنرانان نیز انتقادات تند و تیزی از اقدامات ضد مذهبی حکومت پهلوی می‌کردند.

افراد متحصن در مسجد گوهرشاد روز به روز بیشتر می‌شد و این مسأله باعث ترس رژیم پهلوی شده بود، تا اینکه در روز ۲۰ تیر ۱۳۱۴ به نظامیان مستقر در مشهد دستور داده شد تا مردم متحصن را متفرق کنند و آن‌ها نیز مردم را به رگبار بستند و تعداد زیادی را زخمی کردند و به شهادت رساندند، با این وجود مردم مقاومت کرده و سربازان نیز بنا به دستوری که به آن ها رسیده بود، مراجعت کردند. به دنبال این جنایت مردم اطراف مشهد با بیل و داس و برای دفاع از مردم به طرف مسجد حرکت کردند.

فردای آن روز تعداد زیادی از مردم مشهد در یک تظاهرات پرجمعیت، علیه کشف حجاب، یکسان سازی لباس زنان و مردان و اجباری شدن کلاه شاپو به مسجد گوهرشاد آمدند. سران نظامی مشهد این بار به دستور رضاخان با تجهیزات نظامی و انواع سلاح ها در مناطق مختلف برای سرکوب مردم مستقر شدند.

قیام گوهرشاد در آیینه فرهنگ و هنر

پس از انقلاب اسلامی فضای فرهنگی مناسبی برای پرداختن به این حادثه و بازگویی ابعاد آن به وجود آمد، با این حال آن طور که باید زوایای مختلف این حادثه مورد بررسی قرار نگرفته و هنوز خاطرات بسیاری از روایان آن بازگو نشده است.

کتاب‌هایی مانند «چهل و یکم» نوشته حمید بابایی، «پاریس پاریس» و «اوسنه گوهرشاد» نوشته سعید تشکری، «قیام گوهرشاد به روایت اسناد» نوشته داوود قاسم پور و «شخصیت‌شناسی قیام گوهرشاد» نوشته ایوب خرسندی تعدادی از آثار نوشته شده در حوزه کتاب است.

فیلم داستانی کوتاه «خانه پنجم» ساخته رضوانه فتحی و مستند «لِورَک» به کارگردانی سعید قندهاری نیز از آثار تولید شده در مورد قیام گوهرشاد در حوزه فیلم سینمایی و مستند است.