به مناسبت لغو قرارداد تنباکو

زینب پاشا، بانوی تاثیرگذار تبریزی در قیام علیه قرارداد تنباکو

بیست و چهارم اردیبهشت‌ماه سالروز لغو واگذاری امتیاز توتون و تنباکو است. جنبشی که موجب شد تا این قرارداد لغو شود، نمونه‌ای از حرکت‌های سیاسی و اجتماعی است که زنان نقش مهمی در آن ایفا کردند. این قیام، اولین تجربه حضور اعتراضی زنان قبل از وقوع انقلاب مشروطه است.

جنبش تنباکو به رهبری آیت‌الله میرزا حسن شیرازی در اعتراض به واگذاری امتیاز توتون و تنباکو به ماژور تالبوت، تاجر انگلیسی در عهد ناصرالدین‌شاه انجام شد. در ازای این قرارداد شرکت تالبوت متعهد شد مبلغ ۱۵ هزار لیره و یک‌ چهارم سود سالانه خود را به حکومت ایران بپردازد. این جنبش اولین حرکت مردمی علیه سیاست‌های شاه قاجار بود. در جریان این اعتراض‌ها شاه مجبور شد تا امتیاز تالبوت را لغو کند. این اولین بار بود که زنان به عنوان بخشی از جامعه در قیام عمومی به صورت فعالانه حضور داشتند. مشکلات اقتصادی و افزایش آگاهی زنان از اوضاع اجتماعی  و سیاسی جامعه، در مشارکت زنان در این قیام تاثیر داشته است. از جمله زنان تاثیرگذار در جنبش تنباکو، زینب پاشا، بانوی تبریزی است.

زينب پاشا كه در منابع گوناگون با نام ها و القابي مانند ده باشي زينب، زينب باجي، ائل قيزي و بی بی شاه زينب از او ياد شده است، فرزند شيخ سليمان از مردان فقیر محله عموزين الدين در تبریز بود. از تاريخ تولد، دوران كودكي و جوانی او مطلبی در منابع تاريخی ثبت نشده است با این وجود نام زينب پاشا در جريان قرارداد استعماری رژی و مبارزات ضداستعماري او در تبریز در تاريخ به ثبت رسیده است.

به دلیل موقعیت جغرافیایی تبریز و ارتباط آن با استانبول، اولین بار مردم این شهر از قرارداد تالبوت آگاه شدند، به خصوص آنکه چند روزنامه نگار تبريزی این خبر را در روزنامه خود منتشر کردند و به این ترتیب اين شهر اولین كانون مبارزه و مخالفت با اين قرارداد در كشور شد.

در پي فتواي مجتهد تبريزي بيش از ۲۰ هزار نفر از مردم تبريز در اعتراض به قرارداد رژی شورش کردند و با بستن بازار و حمله به چند مركز دولتی مخالفت خود را با آن اعلام كردند. اما مدتی از اين حركت نگذشته بود كه سربازان مسلح ناصرالدين شاه به سرعت در شهر تبريز مستقر شده و ضمن سركوب مردم، بازاريان را با زور و تهديد اسلحه مجبور به بازكردن مغازه ها کنند. در همين حال زينب پاشا به همراه گروه خود به بازار تبريز رفتند و با مأموران درگیر شدند و به ترتیب بازاريان را دوباره مجبور به تعطيلی بازار کردند.

از دیگر کارهای مهم زینب پاشا می‌توان به کشف انبار محتکران، مصادره آنها و پخش اموال کشف شده بین افراد نیازمند اشاره کرد.

گفتنی است که یکی از انبارهای مکشوفه، انبار گندم متعلق به قائم مقام آذربایجان بود که با با جانفشانی این بانوی تبریزی مصادره شد و در جریان آن ۳۰ نفر از زنان همراه او به شهادت رسیدند، با این وجود خود زینب پاشا آسیبی ندید.

در حالی که منابع تاریخی نام زینب پاشا را به عنوان یكی از زنان تاثیرگذار در جریان مبارزات ضد استعماری علیه قرارداد تالبوت ثبت کرده اند، یا این وجود همانطور که از اوایل زندگی زینب پاشا اطلاعی در دست نیست، از زمان مرگ زینب پاشا نیز اطلاعات چندانی به ثبت نرسیده است و سرنوشت او در هاله ای از ابهام قرار دارد.

در برخی منابع تاریخی درباره اواخر زندگی این بانوی تبریزی  آمده است كه او در اواخر عمر به همراه تعدادی از زنان قصد زیارت امام حسین (ع) را داشته که هنگام عبور از مرز کاروان آنها مورد آزار سربازان مرزی قرار می گیرد. وی با آنکه در آن سال‌ها زنی سالخورده محسوب می‌شد به همراه اطرافیانش قرارگاه مرزی را با خاك یكسان می‌کنند.

تاریخ از ورود زینب پاشا به كربلا خبر داده با این وجود از آن پس از سرنوشت او در تاریخ چیزی به ثبت نرسیده است و در حال حاضر تندیس این بانوی شجاع و مبارز ایرانی در موزه مشروطه تبریز موجود است.