قهرمانی که قنات ساخت، نه قدرت: بازتعریف حماسه در آتون‌نامه

یوسف قوجق، نویسنده‌ای متولد سال ۱۳۴۷ در روستای «اوخلی‌بالا» از توابع شهرستان رامیان در استان گلستان است. او در سال ۱۳۶۵ برای تحصیل در رشته زبان و ادبیات فارسی وارد دانشگاه علامه طباطبایی شد و بعد از فارغ‌التحصیلی، مقطع کارشناسی ارشد را در رشته مردم‌شناسی ادامه داد. قوجق از اواسط دهه شصت نوشتن را به طور جدی شروع کرد و با انتشار داستانی در مجله «کیهان بچه‌ها» به دنیای نویسندگی وارد شد. اولین مجموعه داستان او با نام «کجاوه» در دهه هفتاد منتشر شد و بعد از آن، آثار متنوعی خلق کرد. او که اصالتاً ترکمن است، در بیشتر نوشته‌هایش به فرهنگ، تاریخ و باورهای ترکمن پرداخته است.

علاوه بر این، قوجق در دهه هفتاد به بازنویسی خاطرات رزمندگان دفاع مقدس مشغول شد و با انتشارات نیروی زمینی سپاه همکاری کرد که حاصل آن چهار کتاب بود. این آثار در جشنواره‌های ادبیات مقاومت موفق به دریافت جوایزی شدند. این مقدمه برای آشنایی با نویسنده مقاله‌ای است که به بررسی رمان «آتون‌نامه» نوشته اسماعیل حاجی‌علیان می‌پردازد. حاجی‌علیان نویسنده‌ای است که آثار متعددی در کارنامه خود دارد و در جشنواره‌های مختلف از جمله جایزه جلال آل احمد برگزیده یا شایسته تقدیر شده است. رمان «آتون‌نامه» توسط انتشارات «سوره مهر» منتشر شده است. در ادامه خلاصه‌ای از مقاله یوسف قوجق درباره این رمان آمده است.

خلاصه رمان «آتون‌نامه»

رمان «آتون‌نامه» داستان اسماعیل‌خان، جوانی از منطقه سنگسر، را روایت می‌کند که برای خدمت سربازی به جنگ ایران و روسیه اعزام می‌شود. او در طول جنگ از طریق نامه با خواهرش زبیده خاتون و مادرش ارتباط دارد. این نامه‌ها بخش اصلی داستان را شکل می‌دهند و در آن‌ها هم تحولات روحی اسماعیل و هم اتفاقات تاریخی و اجتماعی آن زمان بازگو می‌شود. از طریق این داستان، خواننده با شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوره قاجار آشنا می‌شود؛ از جمله نقش ارتش عباس میرزا و تأثیر ورود نظام جنگی مدرن اروپایی بر ایران. در طول رمان، شخصیت اسماعیل‌خان از یک جوان ماجراجو به مردی فداکار تبدیل می‌شود که تمام پاداش خود را صرف ساخت قنات و سقاخانه برای حرم امام رضا (ع) می‌کند.

از جنگ تا وقف؛ بازتعریف قهرمانی در «آتون‌نامه»

رمان «آتون‌نامه» در نگاه اول یک داستان تاریخی درباره جنگ ایران و روسیه است، اما در عمق خود، به موضوع انتخاب می‌پردازد؛ انتخاب بین قدرت یا معنویت، طلا یا آب، و قهرمانی یا خدمت به مردم. این رمان نه تنها درباره جنگ، بلکه درباره بازگشت یک قهرمان از میدان نبرد به میدان فرهنگ و خدمت است.

برخلاف قهرمانان سنتی که یا در میدان جنگ می‌میرند یا پیروز بازمی‌گردند تا قدرت و حکومتی به دست آورند، اسماعیل‌خان پس از نجات جان شاه و دریافت طلا، تصمیم می‌گیرد به جای ایجاد سلسله، قنات بسازد. این انتخاب نه‌تنها یک داستان، بلکه یک پیام اخلاقی است. این بازتعریف قهرمانی، در ادبیات ما کمتر دیده شده است.

نقش زن در رمان؛ زبیده، خالق حماسه

در این رمان، زبیده خاتون، خواهر اسماعیل، تنها کسی نیست که نامه‌های برادرش را دریافت می‌کند. او نقشی فعال و عقلانی دارد و به نوعی آموزگار زندگی برای اسماعیل است. برخلاف الگوهای رایج زن منفعل در داستان‌های تاریخی که اغلب با سرنوشت مردان تطبیق پیدا می‌کنند، زبیده شخصیت مستقلی دارد و با نوشته‌ها و توصیه‌هایش، برادرش را هدایت می‌کند.

این ویژگی زبیده، رمان «آتون‌نامه» را در کنار آثار زن‌محور برجسته جهان قرار می‌دهد. برای مثال، می‌توان به «جین ایر» اثر شارلوت برونته اشاره کرد؛ داستانی که در آن شخصیت زن برای استقلال ذهنی و عاطفی خود می‌جنگد. زبیده در «آتون‌نامه» نیز با نوشتن و اندیشیدن، نه تنها شخصیت خود را می‌سازد، بلکه به ساختن قهرمان داستان نیز کمک می‌کند.

نامه‌نگاری به عنوان ابزاری روان‌شناختی

استفاده از فرم نامه در این رمان صرفاً برای بازگو کردن تاریخ نیست، بلکه وسیله‌ای برای نشان دادن تحولات درونی شخصیت‌هاست. در روان‌شناسی، نامه‌نگاری به عنوان روشی برای تخلیه ذهن و آرامش روان شناخته می‌شود. اسماعیل با نوشتن هر نامه، بخشی از بار سنگین جنگ را از دوش خود برمی‌دارد.

وقف به جای جنگ؛ نقد حماسه از دل حماسه

در داستان‌های کلاسیک، قهرمانان با سلطه بر خاک و سرزمین به پیروزی می‌رسند. اما در این رمان، قهرمان به جای سلطه بر خاک، آن را آبیاری می‌کند و وقف را جایگزین جنگ می‌سازد. این عمل، نه فقط یک اقدام مذهبی، بلکه موضعی در برابر قدرت است. پیام نویسنده این است که قهرمانی واقعی به معنای ساختن و خدمت به مردم است، نه صرفاً پیروزی در میدان نبرد.

الگوی نوین قهرمانی

رمان «آتون‌نامه» تصویری تازه از قهرمانی ارائه می‌دهد که با مهربانی، عقل و خدمت به مردم ساخته می‌شود، نه با شمشیر و قدرت. این رمان هم‌زمان سنت قهرمان‌پروری مردانه را به چالش می‌کشد و به زنان نقشی فعال و الهام‌بخش می‌دهد. با استفاده از فرم نامه‌نگاری، نویسنده توانسته پیامی اخلاقی و انسانی را به شکلی زیبا و تأثیرگذار بیان کند. «آتون‌نامه» نه‌تنها اثری بومی و تاریخی، بلکه داستانی با پیامی جهانی است.

شهروند