فرهنگ ۴۰۰ ساله برقع بر چهره بانوی بندر

در استان هرمزگان، به ویژه در شهرهای ساحلی، استفاده از برقع به عنوان پوشش چهره زنان قدمتی بسیار طولانی دارد و فرهنگ ۴۰۰ ساله برقع بر چهره بانوی بندرعباس همچنان پابرجاست. برقع یا همان «بُرکَه» پوششی سنتی و شناخته‌شده میان زنان این منطقه است که نه تنها نشانه‌ای از حجاب و نجابت آن‌ها محسوب می‌شود بلکه بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی بانوان هرمزگان به شمار می‌رود. در بندرعباس و مناطق اطراف آن، این پوشش به نام «بُرکه» و در بندر لنگه «بَتوُله» شناخته می‌شود.

این پوشش که در شکل مستطیلی یا نیم‌دایره از پارچه یا چرم ساخته می‌شود، صورت را می‌پوشاند و با دو بند در پشت سر گره زده می‌شود، به گونه‌ای که قسمت‌هایی برای چشم‌ها و تنفس باز باقی می‌ماند. در گذشته، رسم بر این بود که دختران با رسیدن به سن تکلیف، برقع بپوشند و بدین ترتیب صورت خود را از دید مردان نامحرم پنهان کنند. این فرهنگ برقع‌پوشی در ایران تا دوره قاجار رایج بود اما پس از آن و به دلیل سیاست‌های کشف حجاب، کمتر مورد استفاده قرار گرفت؛ با این حال، اهالی هرمزگان بار دیگر به این پوشش سنتی بازگشتند.

داستان‌هایی نیز درباره رواج برقع وجود دارد؛ یکی از آن‌ها به همسر یکی از حاکمان قدیمی هرمزگان بازمی‌گردد که برای پوشاندن نقصی در چهره‌اش، پوششی خاص سفارش داد و این پوشش به مرور در میان زنان منطقه رواج یافت. برخی نیز رواج برقع را به دوران حکومت پرتغالی‌ها در جنوب ایران نسبت می‌دهند و معتقدند زنان برای پوشاندن صورت خود از مردان نامحرم استعمارگر از برقع استفاده می‌کردند. در مقابل، برخی بر این باورند که خود پرتغالی‌ها استفاده از برقع را در کرانه‌های خلیج فارس رایج کردند.

محمد خطیبی‌زاده، پژوهشگر هرمزگانی در کتاب «پوشش مردم هرمزگان» می‌نویسد که برقع در سنت ایرانیان وجود نداشته و خاستگاه آن غیرایرانی است. به گفته وی، این پوشش ابتدا از یونان آغاز شده و سپس به اسپانیا، بیابان طوارق، سرزمین بربرها، کرانه‌های عربستان و نهایتاً به استان هرمزگان در کرانه‌های شمالی دریای پارس راه یافته است. او همچنین اشاره می‌کند که زنان یونانی قدیم برای پوشاندن چهره خود از گوشه‌ای از روسری یا روپوشی ظریف و شفاف استفاده می‌کردند که ظاهری خاص داشت.

برخی معتقدند شرایط اقلیمی استان هرمزگان، از جمله آفتاب شدید و گرمای زیاد، نقش مهمی در گسترش استفاده از برقع داشته است تا پوست صورت زنان در برابر آفتاب‌سوختگی محافظت شود. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که برقع حدود ۴۰۰ سال است که در بندرعباس و شهرهای ساحلی استان هرمزگان به کار گرفته می‌شود و بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ محلی زنان این خطه محسوب می‌شود.

تحقیقات بیشتری نشان می‌دهد که برقع بیشتر توسط بانوان اهل سنت بندر استفاده می‌شود که از تعصبات مذهبی شدیدتری برخوردارند، اما بانوان شیعه نیز از این پوشش بهره می‌برند. در فرهنگ هرمزگانی‌ها، برقع معمولاً تنها در طول روز و پیش از اذان مغرب پوشیده می‌شود، زیرا معتقدند پوشیدن آن در شب بدشگون است. همچنین برقع هنگام خوردن و آشامیدن در حضور نبود مرد نامحرم، بالا زده می‌شود.

احسان میرحسینی در «پژوهش‌نامه فرهنگی هرمزگان» درباره ویژگی‌های زیبایی‌شناسی برقع‌های زنان حاشیه خلیج فارس می‌نویسد که برقع در مناطق مختلف این نواحی با توجه به شرایط اقلیمی، اعتقادی و فرهنگی، انواع متفاوتی دارد و متناسب با هر منطقه، دلایل خاصی برای استفاده از آن وجود دارد؛ از جمله حفظ حجاب، محافظت پوست صورت در برابر نور خورشید، ناشناس ماندن در برخی مشاغل مانند دستفروشی و پیله‌وری و همچنین به عنوان عنصر زیبایی و زینت که بسته به شرایط زمانی و مکانی اهمیت یکی از این دلایل بیشتر جلوه می‌کند.

رنگ‌های برقع نیز در جنوب ایران معنای خاصی دارند و علاوه بر تزئین، نشانگر وضعیت زن از نظر تأهل و سوگواری است. برای مثال، برقع مشکی مخصوص زنان ماتم‌زده است که به مدت چهار ماه و ده روز استفاده می‌شود. برقع زرشکی ساده و بدون تزئین، متعلق به دختران مجرد یا عقد کرده است. برقع قرمز که با تزئیناتی مانند پولک و سوزن‌دوزی همراه است، مخصوص زنان متأهل بوده و در خانه و بیرون مورد استفاده قرار می‌گیرد.

با گذشت زمان و پیشرفت صنعت مد و لباس، برقع نیز تغییراتی یافته و نمونه‌های جدید آن با طرح‌ها و زیورآلات متنوع و جوان‌پسند به بازار آمده است. اگرچه به دلیل گرایش به مدهای جدید استفاده از برقع کاهش یافته، اما هنوز در برخی روستاها و شهرهای هرمزگان زنان به این پوشش سنتی پایبندند و از طریق نوع برقع می‌توان وضعیت اجتماعی و شخصی آن‌ها را تشخیص داد.

برقع انواع مختلفی دارد که براساس اقلیم به دسته‌های مینابی، بلوچی، قشمی یا جزیره‌ای و عربی تقسیم می‌شود. همچنین از نظر ساخت، برقع‌ها به سه نوع نخی، شیله‌ای و پارچه‌ای تقسیم‌بندی می‌شوند. برقع نخی بیشتر در شرق هرمزگان استفاده می‌شود و با رنگ‌هایی مانند قرمز، زرد، آبی و سبز در روستای کوه «مبارک» تولید می‌گردد. برقع شیله‌ای که رنگ مشکی متمایل به طلایی دارد، بیشتر در قشم کاربرد دارد و استفاده از آن پس از ازدواج رایج است. برقع‌های پارچه‌ای نیز در برخی مناطق شرق و غرب استان تولید می‌شوند.

برای ساخت برقع از پارچه آهارداری به نام شیله استفاده می‌شود که معمولاً به رنگ آبی یا سایر رنگ‌های خاص آغشته شده است. قسمت بینی برقع که «دماغ برکه» نام دارد، از شاخه درخت خرما ساخته می‌شود و برای اتصال برقع به بند آن از مهره یا حلقه‌های طلا بهره گرفته می‌شود که این حلقه‌ها نشان‌دهنده وضعیت مالی بهتر زنان است.

فرهنگ ۴۰۰ ساله برقع بر چهره بانوی بندر، همچنان به عنوان نشانه‌ای از هویت و سنت‌های کهن استان هرمزگان، در میان زنان این منطقه زنده و پویا باقی مانده است.

 قدس