فردگرایی، عامل تشدید بحران جمعیت

فهیمه زارع اظهار کرد: از قرن هجدهم و نوزدهم که ادبیات و تفکر غربی به سمت لیبرالیسم گرایش پیدا کرد، یکی از آموزه‌های محوری این مکتب، «فرد آزاد» بود. در واقع، فردگرایی، اندیشه برابری و اومانیسم از همین مفهوم فرد آزاد نشأت گرفته است.

وی با بیان اینکه این موضوع بحث‌های مفصلی را به دنبال دارد، افزود: فردگرایی مفهومی است که در بستر فرهنگ و جامعه، به الزامات خاص خود نیاز دارد؛ برای بررسی موضوع خانواده، لازم است پشتوانه نظری این دیدگاه را درک کنیم. اندیشمندان غربی با طرح «سوژه خودبنیاد» و «انسان جدید»، تفاوت آن را با انسان عصر سنت مشخص می‌کنند. براساس دیدگاه آن‌ها، انسان سنتی در نسبت با خدا و جهان تعریف می‌شد، اما سوژه خودبنیاد مدرن، انسانی است که رابطه‌اش با خدا قطع شده و به هیچ وجود دیگری نیاز ندارد. در نتیجه، تمام آرمان‌ها و ارزش‌ها را در چارچوب خودبنیادی تعریف می‌کند. 

عضو هیئت‌ علمی پژوهشکده زن و خانواده افزود: در جهان مدرن، دو نهاد از عصر سنت باقی مانده است؛ خانواده و دین. این دو، میراث عصر سنت محسوب می‌شوند و هنوز هم افراد زیادی در کشورهای مختلف طرفدار آن هستند. جالب اینجاست که هرچه انسان مدرن بیشتر با تجربه‌های عصر مدرن رو‌به‌رو می‌شود، استقبال از این دو نهاد، البته نه با همان معیارهای عصر سنت، افزایش پیدا می‌کند.

زارع تصریح‌ کرد: وقتی از فردگرایی صحبت می‌کنیم، باید توجه کنیم که ریشه‌های آن در اندیشه غربی است که تعریفش از جهان و زندگی، با نگاه ما به خداوند متعال و انسان متفاوت است؛ دین و خانواده در تمام سنت‌های فکری بشر پیوندی ناگسستنی داشته‌اند. تقریباً تمام ادیان الهی بر قداست خانواده تأکید کرده‌اند. حتی امروز که خانواده در گوشه رینگ، با رقبای قدرتمندی مواجه است، همچنان در بیشتر فرهنگ‌ها و کشورها به حیات خود ادامه داده است. 

وی ادامه داد: بقای خانواده به این دلیل است که نهادی اجتماعی و طبیعت بنیاد است، اگرچه تحت تأثیر تحولات سیاسی، فرهنگی و اعتقادی قرار می‌گیرد، اما ارزش‌های ثابتی در همه جوامع دارد و دغدغه‌های مشترکی میان خانواده‌ها وجود دارد؛ برای مثال، هم خانواده شیعی متدین و هم خانواده ساکن شیکاگو، دغدغه اقتدار والدین را دارند. این نشان می‌دهد خانواده صرفاً یک نهاد اجتماعی نیست، بلکه طبیعت بنیاد است و جغرافیا و تاریخ تأثیر چندانی بر آن نمی‌گذارند‌.

زارع با بیان اینکه با پیشرفت فناوری، تأثیرات عمیقی بر ارزش‌ها، نگرش‌ها، باورها و سبک زندگی انسان امروز گذاشته شده است، گفت: در این فضا، فردگرایی در مقایسه با قرن نوزدهم، افزایش پیدا کرده است؛ نسل‌های Z و آلفا همه چیز را با معیار منیت و فردیت انتخاب می‌کنند و حتی ارزش‌های اخلاقی شخصی‌سازی می‌شوند. نهادهای مقدسی مانند خانواده، دین و روابط زناشویی و والد ـ فرزندی، همگی در نسبت با لذت فرد تعریف می‌شوند. 

وی اضافه کرد: فردیت تشدید شده جوانان امروز، نوعی هرج‌ومرج در باورها و شیوه‌های تفکر به وجود آورده است. در این نگاه، نه فرهنگ، نه خانواده و نه سنت نمی‌توانند برای فرد نسخه بپیچند؛ تنها معیار، لذت فردی است. در این شرایط، کمتر نشانی از تعهد و ازخودگذشتگی برای آرمان‌های خانوادگی دیده می‌شود. 

عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده خاطرنشان کرد: در گذشته، والدین ممکن بود با وجود نارضایتی از زندگی مشترک، هدفی فراتر از خود داشته باشند؛ بزرگ کردن فرزندان و تربیت آن‌ها، اما این گزاره برای نسل جدید از ‌معنا تهی شده است؛ نسل امروز استدلال می‌کند که اگر خودشان شاد نباشند، نمی‌توانند فرزندان سالمی تربیت دهند. این نگاه، نمونه بارز شخصی‌سازی اخلاق است. 

وی افزود: فردگرایی تشدیدشده در کنار مصرف‌گرایی به‌عنوان یک عامل فرهنگی – اقتصادی تبعات ویرانگری برای خانواده دارد. مصرف‌گرایی تاکید می‌کند که همه‌چیز، حتی بدن خود را باید مصرف کرد و انسان باید تنوع‌طلب باشد؛ این نگاه با روح تعهدمحور خانواده در تضاد است؛ این دو تحول فرهنگی (مصرف‌گرایی و فردگرایی افراطی) که در قرن بیست‌ویکم شاهد آن هستیم، تهدیدی جدی برای نهاد خانواده محسوب می‌شوند. 

زارع عنوان کرد: با این وجود، در جریان این تحولات، هنوز امیدهایی وجود دارد؛ مطالعات نشان می‌دهند که نهاد خانواده نسبت به نهادهای دیگر، آهسته‌تر دچار تغییر می‌شود. خانواده همچنان به‌عنوان سدی محکم در برابر سیل تغییرات فضای مجازی و تحولات فرهنگی ایستاده است. در کتاب «خانواده و ایمان»، نویسنده آمریکایی با بررسی پنج نسل، نتیجه می‌گیرد که تغییرات نگرشی بسیار کمرنگ بوده است. جوانان ممکن است در دوره‌ای از ارزش‌های خانوادگی دور شوند، اما بسیاری بعد از مدتی به همان اعتقادات پایه‌ای باز می‌گردند.

عضو هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده تصریح کرد: افرادی که دغدغه خانواده‌گرایی دارند، نباید دچار ناامیدی و ترس شوند. اگر خانواده‌ها هوشمندانه عمل کنند، نهاد خانواده و ازدواج می‌تواند به دفاع از ارزش‌های خود در این طوفان تحولات بپردازد. مسئله این است؛ آیا می‌توانیم بسته اخلاقی خود را چنان ارائه دهیم که از بین انتخاب‌های متعدد، گزینه ما را انتخاب کنند؟ اینجاست که نقش خانواده‌ها اهمیت پیدا می‌کند.

ایسنا