صدای زن، روایت اربعین؛ از زینب (س) تا چله کلمات

گزارشی از حرکت بانوان شاعر در مسیر جهاد تبیین

گفت‌وگو با مدیر کارگروه شعر و ادب بانوان کمیته فرهنگی آموزشی ستاد مرکزی اربعین «خانم دکتر فاطمه نانی‌زاد»، تصویر دقیقی از یک حرکت فرهنگی با هویت زنانه در بستر شعر آیینی ارائه می‌دهد. حرکتی که با شعر آغاز شده، اما به روایت تاریخی، جهاد فرهنگی، و بصیرت سیاسی نیز گره خورده است. آنچه می‌خوانید گزارشی از این گفتگو است.

روایت اول از تهران؛ جرقه‌ای در مسیر کاروان شعر بانوان

در سال ۱۴۰۱، نخستین «عصر شعر» در تهران برگزار شد؛ تلاشی برای هم‌افزایی میان بانوان شاعر سراسر کشور با محوریت اربعین. همکاری رابطان استانی، این جریان را به سطحی ملی رساند. سال ۱۴۰۲ نقطه جهشی بود: «عصر شعر قم» با حضور بانوان بین‌المللی و «شب شعر کربلا» با حضور شاعرانی که توفیق زیارت یافتند، شکل گرفت.

«چله کلمات»؛ شعرهایی برای پیمودن راه

ثمره شعرهای ارائه‌شده از سوی شاعران در این مدت، در کتابی با عنوان «چله کلمات» گردآوری شد که در مرداد ۱۴۰۳ و در جریان «عصر شعر تهران» با عنوان «یک کاروان ستاره» رونمایی شد. نام کتاب، نه فقط نمادی از عدد چهل در فرهنگ اربعین، بلکه نشانه‌ای از چهل واژه‌ای‌ست که هر یک، شعله‌ای از روایت هستند.

نگاه بین‌المللی؛ پیوند زنانه از ایران تا عراق

در ادامه برنامه‌های سال ۱۴۰۳، شب شعر دیگری در کربلا با حضور بانوان شاعر عراقی برگزار شد. سپس «عصر شعر بین‌الملل قم» با عنوان «تا حسین» در روز ۶ مرداد، حلقه دیگری بر زنجیره این روایت زنانه بود.

نشست‌های مجازی «آه»؛ از تاریخ تا تربیت نسل

چهار نشست مجازی با عنوان «نشست ادبی تخصصی آه» برگزار شده است:

1. روایت‌نویسی اربعین
2. ویژه کودک و نوجوان (نقد شعر کودکانه اربعینی)
3. تاریخچه شعر اربعین و بایدها و نبایدهای آن
4. تحلیل قرآنی پیاده‌روی اربعین و نیز زنان مقاومت

این نشست‌ها، به مثابه حلقه‌های معرفتی، در راستای توانمندسازی زنان شاعر و تبیین جایگاه روایت زنانه در ادبیات اربعین برگزار شده‌اند.

زنان راوی؛ از زینب (س) تا بانوی امروز

اگر جهاد در کربلا با شمشیر بود، جهاد پس از کربلا با کلمه بود؛ جهادی که زینب کبری (س) آغازگر آن شد و بانوان کاروان اسرا، اولین راویان این مسیر بودند. آنان با خطبه‌هایی آتشین، روایت را از چنگال دستگاه اموی بیرون کشیدند و اجازه ندادند تاریخ، حقیقت را وارونه کند.

همین مفهوم در کلام و شعر بانوان اربعینی بازتاب یافته است:

«ما به دنبال روایت اول هستیم؛ آن‌گونه که زینب (س) روایت کرد. ما هم باید بنویسیم، شعر بگوییم، تا دشمن روایت خودش را غالب نکند.»

امروز نیز شعر اربعین، بستر همین روایت است. بانوانی که شعر می‌سرایند، تنها شاعر نیستند، راوی‌اند؛ راوی مقاومتی که در عاشورا متولد شد و تا غزه و لبنان و امروز ما ادامه دارد.

دو طیف، دو مسیر

در تحلیل نهایی از مسیر طی‌شده، دو دسته از بانوان شاعر معرفی می‌شوند:

1. گروهی پژوهش‌محور و در حال رشد: با مطالعه، کارگاه، و تلاش پیوسته.
2. گروهی تکرارکننده تجربه‌های موفق دیگران: بدون حرکت نو و اثرگذار.

تأکید این گزارش بر حمایت از گروه نخست و تشویق گروه دوم به «شتاب در رشد» است، چرا که شعر اربعین، ظرفیتی برای روایت نو و مسئولیتی برای روشنگری دارد.

مقاومت، روایت و زن امروز

شعر اربعین، به خودی خود ادبیاتی مقاومت‌محور است. زیرا حقیقت عاشورا، روایتی بر ضد تحریف و تحقیر انسان است. اگر بانوان شاعر، مسیر زینبی را دنبال کنند، شعر آنان نه فقط آیینی، بلکه مقاومتی خواهد بود. جهادی برای تبیین، نجات حقیقت از تحریف، و ثبت روایتی زنانه از رشادت.

امروز، آن بانویی که شعر می‌گوید، در واقع پرچمدار همان خطی است که از خیمه‌های سوخته کربلا، تا میادین مقاومت فلسطین و تا کارگاه‌های شعر کودک اربعینی، ادامه یافته است.

گفتنی است، «عصر شعر بین‌الملل قم» با عنوان «تا حسین» با حضور دکتر فاطمه نانی‌زاد، دکتر سمانه خلف‌زاده، مهتا صانعی و عاطفه جوشقانیان از ایران، فاطمه شیرازی از پاکستان، نذرین طباطبایی از آذربایجان، سلمی الویس و زینب محمد از سوریه، ام میمه سندی از تونس، ریما قاسم از فلسطین و هدیل الدیلمی و علیا العطار از عراق به همت ستاد مرکزی اربعین حسینی کمیته فرهنگی و آموزشی، دفتر ادبیات و هنر نهاد رهبری در دانشگاه‌ها و کنگره زیر یک سقف در موسسه رسانه‌ای فکرت در روز ۶ مرداد برگزار شد.

گزارشگر: مهتا صانعی