سیمین، فروغ، پروین؛ سرنوشت متفاوت سه زن شاعر معاصر ایران

سیمین بهبهانی رقیبی سرسخت همچون فروغ فرخزاد داشت. او در نوشته‌های خود به این رقابت اشاره کرده و این احساس را نیروبخش و برانگیزاننده‌ی طبع شاعری خویش دانسته است.

احمدرضا بهرام‌پور عمران، پژوهشگر، همزمان با نود و هشتمین سالروز تولد زنده‌یاد سیمین بهبهانی، نگاهی به غزل‌های این شاعر و تفاوت آثار او با شعر زنان نامداری چون زنده‌یاد پروین اعتصامی و فروغ فرخزاد داشته است.

سیمین بهبهانی که به‌دلیل تحولاتی که در قالب غزل پدید آورد به «نیمای غزل» شهره شد، با نوآوری در این قالب کهن، توانست نام خود را در زمره‌ی شاعران تأثیرگذار معاصر ثبت کند.

سیمین بهبهانی در شعر امروز نامی ارجمند است و غزل‌های او در میان علاقه‌مندان به غزل جایگاهی ممتاز دارد. در مقایسه با دیگر شاعران زن معاصر، او بخت‌یار نیز بود. هرچند تلخ‌کامی‌هایی در زندگی داشت، اما نه چون ژاله قائم‌مقامی در گمنامی سرود و نه همچون پروین به سرقت ادبی متهم شد و نه چون فروغ با داغ ننگ و گناه مواجه شد. فروغ با بی‌پروایی‌هایش سخن‌ها برانگیخت، اما سیمین به‌خلاف او عمر درازتری یافت و تا سال‌های پایانی عمر به سرودن شعر پرداخت.

سیمین از جوانی روایت‌های نوگرایانه‌تری نسبت به پروین خلق کرد. تفاوت اصلی شخصیت سیمین با پروین در فردیت و استقلال شعری سیمین نهفته است. به همین دلیل، ستایندگان پروین اغلب از سنت‌گرایان بودند، اما شعر سیمین در میان هر دو طیف نوگرا و سنت‌گرا مخاطب یافت. او در جوانی در مسابقه‌ای که نیما و نفیسی از داوران آن بودند و اخوان ثالث در آن درخشید، به‌واسطه‌ی حمایت نیما جایزه‌ای کسب کرد.

سیمین بهبهانی رقیبی سرسخت چون فروغ داشت و خود در نوشته‌هایش به این رقابت اشاره کرده و آن را عاملی در برانگیخته شدن طبع شاعری خود دانسته است. فروغ در زندگی و شعر تجربه‌گرا، سرکش و بی‌پروا بود، اما سیمین، شاید به‌دلیل پیشینه‌ی فرهنگی خانواده و شغل آموزگاری‌اش، رفتاری محتاطانه و سنجیده‌تر داشت. اگرچه نمی‌توان او را محافظه‌کار دانست، اما به‌طور نسبی مآل‌اندیش و اهل پروا و محاسبه بود. این خصلت در قالب، وزن، محتوای شعر و حتی در رفتار اجتماعی او، به‌ویژه در مقایسه با فروغ، نمایان است.

در کارنامه‌ی شعری سیمین، غزل‌هایی با سبک‌های متنوع دیده می‌شود؛ از غزل‌های قدما و مقلدانه تا غزل‌های نو، رمانتیک، سایه‌وار و بسیار نو. نوگرایی او به‌ویژه در انتخاب اوزان نامتعارف، زبان دشوار و ساختار نحوی سخت، و بازتاب مفاهیم سیاسی و اجتماعی، سبب دشوارخوان شدن برخی از اشعارش شده است. در چنین آثاری، نشانه‌هایی از ترنم، تغزل و شیرینی سنتی غزل فارسی کمتر دیده می‌شود؛ تجربه‌ای که پیش از این نیز در اشعار مشروطه توسط شاعران شوریده و انقلابی آزموده شده بود.

به سیمین بهبهانی بیشتر به‌دلیل نوآوری در وزن و روایت‌گری‌های تازه‌ در غزل، لقب “نیمای غزل” داده‌اند. این لقب و ادعای نوآوری در وزن برای حسین منزوی که خود در این زمینه تجربه‌هایی داشت، بسیار گران بود. البته این عنوان موافقان و مخالفانی دارد. اصرار به استفاده از اوزان نادر و تازه‌یاب، همیشه هم به سود شعرهای او تمام نشده و اکنون با گذشت چند دهه، مشخص است که این تجربیات، به‌جز موارد نادری که وزن با محتوا هم‌راستا بود، چندان موفق نبوده‌اند و بسیاری از این بدعت‌ها در حافظه‌ی مخاطبان باقی نمانده‌اند.

زبان تند و لحن عتابی برخی از غزل‌های سیمین، همراه با پایداری و ایستادگی او در مقام یک روشنفکر جامعه‌نگر، یادآور استقامت ناصرخسرو است. هرچند بررسی نشده، اما به نظر می‌رسد که او توجهی ویژه به دیوان این شاعر یمگانی داشته است.

در ادامه، برخی از نمونه‌های غزل سیمین که به‌عنوان نقطه‌ی تکامل آثار او معرفی شده‌اند، آمده است:

_ چون درخت فروردین پرشکوفه شد جانم

دامنی ز گل دارم بر چه کس بیفشانم؟

_ وقتی که سیم حکم کند زر خدا شود

وقتی دروغ داور هر ماجرا شود

_ خطی ز سرعت و از آتش در آبگینه‌سرا بشکن

بانگ بنفش یکی تندر در خواب آبی ما بشکن

_ شلوار تاخورده دارد مردی که یک پا ندارد

خشم و آتش نگاهش یعنی تماشا ندارد

_ دوباره می‌سازمت وطن! اگرچه با خشت جان خویش

ستون به سقف تو می‌زنم اگرچه با استخوان خویش

_ آوای شما حیف که از نای شما نیست

وز نای شما گر بود آوای شما نیست

_ ای کودک امروزین دلخواهِ تو گر جنگ است

من کودک دیروزم کز جنگ مرا ننگ است

_ بنویس بنویس بنویس، اسطوره‌ی پایداری

تاریخ! ای فصل روشن، زین روزگاران تاری

_ این حریفان همه هرجایی و مستند و تو نه

کم ز پتیاره و پتیاره‌پرستند و تو نه

_ هنوز دست مرا جرأت ستیزی هست

هنوز پای مرا قدرت گریزی هست

خبرگزاری تسنیم