سندرم آشیانه‌های خالی

 زنگ خطر به صدا در آمد. بار دیگر ویروسی خطرناک در حال پیشرفت است که به راحتی به دیگران منتقل می‌شود . این بیماری مسری سال‌هاست که دامن‌گیر جامعه  شده و چراغ‌خاموش، مانند یک غده‌ی بدخیم سرطانی تا مغز استخوان ریشه دوانده است. مسئولین در پی پیشگیری و درمان شدند . جلسات پی در پی ، گردهمایی‌ها و فعالیت‌های مجازی و حقیقی … تا مردم را از وجود این بیماری  آگاه کنند.

در طی تحقیقات وریشه‌یابی‌ها به این نتیجه رسیدند که این ویروس دست‌ساز انسان بوده است. سال‌ها قبل، حوالی دهه‌ی شصت که جمعیت کشور رو به پیشرفت بود، هر خانواده به طور متوسط  پنج الی شش فرزند داشت. از این‌رو دست‌های شیطانی  پشت پرده  ترس از کمبود منابع در برابر جمعیت زیاد کشور و عدم توانایی پاسخگویی به انبوه جامعه انسانی را به جان مسئولین انداخت، تا اینکه به ناچار به این نتیجه رسیدند تا فرهنگ‌سازی کرده و این روند افزایشی را با شعار (فرزند کمتر،زندگی بهتر) کنترل کنند .

پروژه آغاز شد. از هیچ اقدامی دریغ نکردند. از پشت پاکت‌های پفک‌نمکی تا زیرنویس و تبلیغات تلویزیونی. از فعالیت‌های شبکه‌های بهداشت و درمان  تا شبکه‌های اجتماعی. این پروژه سی ساله طراحی شده بود؛ اما متاسفانه یا خوشبختانه! به راحتی در طی ده سال به نتیجه رسید. فرهنگ‌سازی صورت گرفت. فرزندها کمتر شد و ظاهرا، زندگی‌ها بهتر..!

هر خانواده به یک یا نهایتا دو فرزند قانع بود. به گونه‌ای که اگر  خانواده‌ای  بیش از دو فرزند داشت مورد تمسخر و سرزنش قرار می‌گرفت. در نهایت روند جوانی جمعیت کند شد. خانواده‌ها به ندرت زیر بار مسئولیت فرزند و فرزند‌آوری می‌رفتند.

در این میان دشمن، که از این قضیه شادمان بود، حتی یک لحظه هم  بیکار ننشست، زنِ خانواده را هدف قرار داد با متلاشی‌کردن خانواده‌ها  از آب گل‌آلود ماهی می‌گرفت و به گونه‌ای در ذهن‌های عموم  مردم نفوذ کرده بود که دختران و پسران نه تنها تن به ازدواج نمی‌دادند، حتی زنان هم محبت مادرانه‎ی خود را خرج سگ و گربه و حیوانات خانگی می‌کردند و از داشتن فرزند گریزان بودند.

با وجود تذکرات پی در پی  رهبر معظم انقلاب از سال ۱۳۸۸ در خصوص بیان دیدگاه‌های جمعیتی، در مردادماه سال ۱۳۹۰ طی سخنانی، رسمی و علنی به موضوع «جمعیت» و لزوم مقابله با سیاست‌های «تحدید نسل» اشاره و تأکید کردند که هر اقدام و تدبیری برای کم‌کردن جمعیت باید پس از ۱۵۰ میلیون نفر صورت بگیرد.

وقتی خطر سقوط جمعیت و انقراض خانواده  احساس شد. بار دیگر مسئولین به فکر افتادند که چاره چیست؟ چگونه باید این ویروس دست‌ساخته انسانی را  از بین برد. با بر گزاری گردهمایی‌ها و سمینارهای مختلف با هدف جوانی جمعیت و فرزند‌آوری و همچنین به کارگیری اساتیدی که سال‌ها در این زمینه تحقیق و پژوهش داشتند و این خطر را پیش‌بینی می‌کردند‌.

آنها بر این باور بودند که اگر هرچه سریعتر فکری به حال این اوضاع خطرناک رکود جمعیت انسانی نکنیم، در آینده‌ای نزدیک دچار سندرم آشیانه‌های خالی خواهیم شد.

به این معنی‌که، چند سال آینده  که جوانان به سن میان سالی و کهن‌سالی برسند، جامعه دچار پیری جمعیت خواهد شد. با انبوهی از جمعیت سالمند افسرده‌ی تنها  و خانه‌های خالی از سکنه مواجه خواهیم شد . خانه‌هایی که  زمانی دارای یک فرزند بودند و  بعد ازدواج و ترک خانه مرد و زن سالمندی را به جا گذاشتند که بعد از مدتی  یکی از آنها از دنیا می‌رود و در نهایت، یک سالمند در خانه باقی می‌ماند آن‌هم با انواع بیماری‌های روحی روانی و افسردگی، بدون هیچ سرپرستی …

در نتیجه سرنوشت هزاران خانه همین خواهد بود. این صحنه‌ها حتی تصورش هم وحشتناک است. این‌ها داستان تخیلی  ترسناک نیست، بلکه حقیقتی تلخ است که دامن‌گیر جامعه شده است. اگر برای پیشگیری و درمان  دیر اقدام شود کار از کار می‌گذرد و آسیب‌های جبران‌ناپذیری را کشور متحمل خواهد شد.

این مسئله به قدری مهم و ضروری است که  رهبر انقلاب سالها پیش به این امر تاکید کردند. بارها وبارها گوشزد کردند. در سخنرانی‌ها و جلسات مختلف با مردم و مسئولین به طور مفصل صحبت کردند و فرمودند: «مسئله جمعیت را جدی بگیرید؛ مسئله جمعیت از آن مسائلی نیست که بگوییم حالا ده سال دیگر فکر می‌کنیم؛ نه، اگر چند سال بگذرد، وقتی نسل‌ها پیر شدند، دیگر قابل علاج نیست».¹ ایشان علل پیری جمعیت را علاوه بر کاهش روند فرزند‌آوری بالا رفتن سن ازدواج نیز می‌دانستند از این‌رو بر فراهم‌کردن ازدواج آسان  نیز تاکید داشتند.

در سی‌ام اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۳ و بر اساس بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی، رهبر معظم انقلاب اسلامی سیاست‌های کلی «جمعیّت» را به روسای قوای سه‌گانه و همچنین مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کردند. با ابلاغ این ۱۴ بند، دستگاه‌های مختلف موظف به بکارگیری این سیاست‌ها در تدوین برنامه ششم توسعه و اجرای آن شده‌اند تا چشم‌انداز رشد جمعیت کشور به همراه کیفیت و سلامت جامعه تضمین شود.

ایشان گوش‌زد کردند که ضروری است با هماهنگی و تقسیم کار بین ارکان نظام و دستگاه‌های ذی‌ربط در این زمینه، اقدامات لازم با دقّت، سرعت و قوّت صورت گیرد و نتایج رصد مستمر اجرای سیاست‌ها گزارش شود.

ایشان در پیامی به فعالان حوزه جمعیت با تأکید بر جوان‌شدن نیروی انسانی کشور ۱۴ راهکار راهگشا برای مقابله با این معضل ارائه دادند، از جمله:

 ارتقاء پويایی، بالندگی و جوانی، رفع موانع ازدواج، اختصاص تسهيلات مناسب برای مادران، تحكيم بنيان و پايداری خانواده، ترويج و نهادينه‌سازی سبك زندگی اسلامی- ايرانی، ارتقاء اميد به زندگی، تکریم سالمندان، توانمندسازی جمعیت در سن کار، بازتوزیع فضایی و جغرافیایی جمعیت، حفظ و جذب جمعیت در روستاها و نقاط مرزی و کم‌تراکم، مدیریت مهاجرت به داخل و خارج، تشویق ایرانیان خارج از کشور برای حضور و سرمایه گذاری، تقویت مؤلفه‌های هویت‌بخشی ملی، رصد مستمر سیاست‌های جمعیتی.

اکنون  که حدود ده سال از سخنان مدبرانه‎ی رهبر انقلاب می‌گذرد در حالی‌که بارها و بارها  هر ساله به اهمیت این مسئله تاکید کردند‌، اما همچنان با خطر پیری جمعیت رو به رو هستیم. از یک سو فرهنگ (فرزند کمتر زندگی بهتر) به قوت خود باقی است و از سوی دیگر متاسفانه سن ازدواج همچنان بالاست .

از ابتدا روی سخن رهبری به مسئولان بود چرا که آنان باید برای حل این مشکل چاره‌ای می‌اندیشیدند، اما با مشاهده برخی کم‌کاری‌ها و بی‌توجهی به مسئله مهم جمعیت کشور در مسئولان دولتی و لزوم بازنگری در سیاست‌های تحدید نسل، روی سخن‌شان را در جلسات عمومی به‌ سوی جامعه تغییر دادند و تنها تعداد محدودی از خانواده‌ها رو به فرزند‌آوری آوردند‌.

هر خانواده در پاسخ به این موضوع انواع بهانه‌های واهی اقتصادی، اجتماعی و … به میان آورد. این امر مهم‌ نیازمند همیاری مردم به صورت یک حرکت خود‌جوش و جهادی می‌باشد تا این خطر مهلک به طور کامل، علمی و عمیق مهار شود. همانطور که رهبر عزیز انقلاب فرمودند: «ما نمی‌خواهیم این قضیه را با شعار و با «صلوات بفرستید تمام بشود» و مانند اینها پیش ببریم، می‌خواهیم مسئله به شکل عمیق و علمی حل بشود. گره‌های ذهنی‌ای که وجود دارد باز بشود، حقیقت قضیه روشن بشود و به اعتقاد من ما می‌توانیم این کار را بکنیم».²

خوشبختانه اندیشمندان ومحققان‌، تحقیقات متعددی برای درمان  آسیب‌های ناشی از سندرم آشیانه‌های خالی انجام داده‌اند و راهکارهای آموزشی به صورت فردی و گروهی و به صورت آزمایشی، بر روی گروهی از سالمندانی که درگیر این معضل بودند به کار رفته است از جمله: آموزش شناختی رفتاری مثبت‌نگر، اثربخشی معنا‌درمانی بر افسردگی سالمندان، تعهد و پذیرش رضایت جنسی افراد و…؛ اما آنها هم نتیجه‌ی مطلوب را به دست نیاوردند.

با توجه به این‌که همیشه پیشگیری بهتر از درمان بوده است، علاوه بر تلاش برای درمان لازم است تا راهکارهایی نیز برای پیشگیری طراحی شود، به گونه‌ای که جامعه را از بروز چنین بیماری‌هایی واکسینه کند. علاوه بر راهکارهای اساسی که  رهبر معظم انقلاب به مسئولین  تاکید کرده اند، راهکارهای متعدد جهادی، مردمی نیز  برای حل این معضل وجود دارد و از آنجا که استحکام هر جامعه، به خصوص جامعه اسلامی ، مستلزم پایبندی به اصول وعقاید دینی خود می‌باشد، می‌توان با تقویت ایمان  و نور امید در دل مردم جامعه به این مهم از طریق فعالیت‌های گوناگون دست یافت.

از جمله: نشر آیات، احادیث و  سخن بزرگان در باب اهمیت  و مزایای  ازدواج و فرزند‌آوری. مانند آیه ۷۲ سوره نحل که آمده است: «وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَزْواجِکُمْ بَنینَ وَ حَفَدَةً وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ یَکْفُرُونَ»؛ (خداوند براى شما از جنس خودتان همسرانى قرار داد و از همسران‌تان براى شما فرزندان و نوه‌هایى به وجود آورد و از پاکیزه‌ها به شما روزى داد آیا به باطل ایمان مى‌آورند، و نعمت خدا را انکار مى‌کنند.³

همچنین، با فرهنگ‌سازی به صورت عملی با حذف تجملات و جشن‌های مجلل و متعدد عروسی‌ها، تولد و سیسمونی‌های و با برگزاری مراسم عقد و تولد و… به صورت ساده، سنتی و اسلامی، و نیز با پایین‌آوردن سطح توقعات بیش از اندازه خانواده‌ها و دوری از چشم و هم‌چشمی‌های خانمان‌سوز.

علاوه بر آن، با از بین‌بردن توهم ترس از فقر، با وجود فرزند بیشتر، که قسمت وسیعی از آن با این باور که، روزی‌دهنده تمام موجودات زمین و آسمان خداوند است. همانطور که در آیه ۲۱۲ سوره‌ی بقره آمده است: (وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ‌)؛ (و خداوند، هر كس را بخواهد بدون حساب روزى مى‌دهد).۴ آرامش و اطمینان‌خاطری را در دلها به وجود آورد.

افزون بر این می‌توان با بیان مزیت‌های اجتماعی و دنیوی فرزندان، با پر رنگ کردن بُعد دیگر اینکه ادامه حیات معنوی انسان در فرزندانش قابل تصور است، یعنی فرزندان صالح پس از مرگ نیز با احسان و سبک زندگی الهی خود به کمال و رفعت جایگاه والدین خود کمک می‌کنند،می‌توان اهمیت فرزند‌آوری را بیش از پیش  ترویج داد و جامعه را در برابر خطراتی چون سندرم آشیانه‌های خالی، مقاوم کرد.

سمیه مشهودی

۱. بیانات رهبر انقلاب در دیدار با اعضای شورای عالی فرهنگی، ۱۹/ ۹/ ۱۳۹۲

 ۲. بیانات در دیدار اعضای همایش ملی «تغییرات جمعیتی و نقش آن در تحولات مختلف جامعه»، ۸/۸/۱۳۹۲

۳. آیه ۷۲ سوره ی نحل

۴. آیه ۲۱۲ بقره