سرنیزه رضاخانی علیه حجاب زن ایرانی

این خیلی مایه‌ی تأسف است که حادثه‌ی مسجد گوهرشاد با این عظمت و با این اهمیت، هیچ انعکاسی در تاریخ ما، در ادبیات ما و در کتاب‌های رمان ما نداشته باشد!
رهبر معظم انقلاب/۱۳۹۶/۰۱/۰۸

واقعه مسجد گوهرشاد در تیرماه ۱۳۱۴، برای بسیاری یادآور مقاومت مردمی علیه سیاست‌های رضاخان در زمینه «تجدد اجباری» و «کشف حجاب» است. اما سهم زنان در این رخداد، هم در آن زمان و هم در روایت‌های پس از آن، کمتر دیده و شنیده شده است.

در حالی‌که اسناد رسمی و روایات تاریخی سال‌ها نام زنان را در حاشیه نگه داشتند، با جستجو در منابع شفاهی و اسناد کمتر دیده‌شده، می‌توان رد زنانی را یافت که یا در آن روز در مسجد بودند، یا پس از آن به دلایل سیاسی و عقیدتی گرفتار پیامدهای آن واقعه شدند.

چند زن، چند روایت از ایستادگی

بی‌بی‌خانم رشتی از زنان روشنفکر و مذهبی مشهد بود که در اعتراض به کشف حجاب، در مسجد گوهرشاد حاضر شد و نقش فعالی در سازماندهی زنان ایفا کرد. از او به عنوان یکی از کسانی یاد شده که پیش از حمله نظامیان، سعی در ایجاد همبستگی میان زنان کرده بود.

زینب علوی، دختری جوان از خانواده‌ای متدین در مشهد، که در خاطرات بازماندگان از او به‌عنوان کسی یاد می‌شود که با بدن مجروح از صحن خارج شد و مدتی بعد بر اثر جراحات جان باخت. هرچند در اسناد رسمی نامی از او نیست، اما در روایت‌های محلی مشهد، چهره‌ای آشناست.

ملک‌تاج خانم (همسر شهید قاجاریه) که در آن روز به‌همراه دو دخترش در صحن مسجد بوده و پس از یورش نیروهای نظامی، به مدت دو ماه در حبس خانگی قرار گرفت. او بعدها در نامه‌ای که به‌طور مخفیانه به علما نوشت، پرده از خشونت اعمال‌شده بر زنان بازداشت‌شده برداشت.

زنان، خاطره‌نگاران خاموش

بسیاری از زنان آن روز، به‌واسطه محدودیت‌های اجتماعی و فشارهای حکومت، خاطراتشان را فقط در چارچوب خانواده بازگو کردند. خاطره‌هایی که به دختران و نوه‌ها منتقل شد و در سینه‌ها باقی ماند.

تراژدی گوهرشاد، برای زنان، فقط خون و گلوله نبود؛ نقطه آغاز ترس‌های اجتماعی شد. ترس از دیده شدن، از شنیده شدن، از انتخاب کردن. بسیاری از زنان آن نسل، برای حفظ حجاب، تحصیل و کار را رها کردند. برخی حتی تا سال‌ها خانه را ترک نکردند.

پیامدی فراتر از نسل

اما بازخوانی چهره‌ها و صداهای آن واقعه، بازگرداندن هویت به زنانی است که سال‌ها تاریخ‌نگاری رسمی آن‌ها را حذف کرد. نام بردن از آن‌ها، احیای میراث زنانه مقاومت در دل تاریخ معاصر ایران است.

مهتا صانعی