زن، شاعر پایداری، راوی بیداری

ادبیات پایداری زنان، پژواکی است از رنج و مقاومت؛ آینه‌ای از ایستادگی زنانی که در تندباد جنگ و سرکوب، خاموش نماندند. آن‌ها فقط شاهد تاریخ نبودند، بلکه خود تاریخ‌ساز شدند.

این جریان به‌ویژه در شعر پایداری انقلاب اسلامی رنگی زنانه و روشن گرفته است. شاعرانی چون سیمین‌دخت وحیدی، سپیده کاشانی در کنار مردان، صدای مادران شهید، همسران آزاده و دختران انقلابی را به واژه آوردند. شعرهایی که نه‌تنها سوگوار نیستند، بلکه از ایستادگی می‌گویند؛ از چادری که پرچم شد، از اشکی که روشنگر شد. شعر پایداری انقلاب اسلامی، ادامه‌ی همان راهی است که ادبیات پایداری زنان آغاز کرده بود: روایت ایمان، خون، و بیداری.

با این مقدمه نشست ادبی، با محوریت «ادبیات پایداری زنان» با حضور استاد شرافت و اجرای سرکار خانم مهتا صانعی و حضور جمعی از شاعران، پژوهشگران و علاقه‌مندان به ادبیات پایداری به همت موسسه رسانه‌ای فکرت در شهر قم برگزار شد. در آغاز این نشست، شعری از بانو سپیده کاشانی توسط مجری قرائت شد که این شعر نماد ورود آگاهانه و مسئولانه بانوان به عرصه مقاومت و پایداری بود.

استاد شرافت با تأکید بر جایگاه زنان در شعر مقاومت گفت: «شعر آیینی و شعر پایداری دو مسیر جدا نیستند. ما در شعر قم، هم شاعرانی داریم که ذوق‌مندند و هم آنان که اهل فکر و تحلیل‌اند. این سرمایه‌ای عظیم برای ادبیات مقاومت است.»

وی با اشاره به تجربه زیسته خود در فضای شعر طی بیش از دو دهه، افزود: «در دهه ۶۰ حضور زنان شاعر در فضای شعر انقلاب بسیار محدود بود؛ اما از دهه ۷۰ به بعد، شاهد ورود گسترده‌تر بانوان به این عرصه هستیم.»

در این جلسه همچنین به دلایل حضور پررنگ اما گاه ناپایدار بانوان در فضای شعر پرداخته شد. استاد شرافت گفت: «ورود خانم‌ها به شعر اغلب از دل عواطف شکل می‌گیرد و همان عاطفه که نقطه قوت‌شان است، گاه به مانعی در مسیر رشد تبدیل می‌شود. در عین حال، بانوان شاعر در جزئی‌نگری و نگاه انسانی به موضوعات، توانمندتر ظاهر شده‌اند.»

وی با یادآوری شاعرانی همچون سپیده کاشانی، سیمین‌دخت وحیدی، طاهره صفارزاده، عالیه محرابی، پاندای صفایی، و الهام عارف‌نژاد، خاطرنشان کرد: «اگرچه شاعران زن بسیاری در عرصه شعر انقلاب درخشیده‌اند، اما هنوز با چالشی به نام تداوم و ماندگاری روبرو هستند.»

از دیگر نکات مهم مطرح‌شده در جلسه، تأکید بر لزوم برنامه‌ریزی و حمایت مؤثرتر از بانوان شاعر، ایجاد فرصت‌های برابر در چاپ و انتشار آثار، و ضرورت توجه به عناصر فنی شعر از سوی شاعران زن بود.

در پایان، استاد شرافت از روحیه شاگردی مستمر به‌عنوان یکی از عوامل اصلی رشد هنری یاد کرد و گفت: «بزرگان ما همچون استاد مجاهدی هنوز هم روحیه یادگیری دارند. این همان چیزی‌ست که بانوان شاعر نیز باید آن را در مسیر خود حفظ کنند.»

از اشعار نیمه‌تمام تا راویان خط مقدم

محمدجواد شرافت در بخشی از این نشست با اشاره به رباعی‌ای از شاعر بانو «فاطمه سادات آل‌مجتبی»، بر عمق عاطفه و جزئی‌نگری زنان در بیان ادبی تأکید کرد:

آه از غم عکس‌های ظاهر نشده
از طفل، برای مرگ، حاضر نشده
ای مرگ، چگونه مهر ابطال زدی؟
وقتی که شناسنامه صادر نشده

وی این شعر را نمونه‌ای از شعرهای هم‌زمان عاطفی و فکری دانست که در چند بیت کوتاه، مفاهیمی چون مادرانگی، مظلومیت و ظلم را در هم تنیده است.

شرافت با مرور نقش زنان در تحولات ادبی پس از انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی گفت: «در رخدادهای معاصر مانند جنگ غزه، شهادت سردار سلیمانی و بحران کرونا، واکنش بانوان شاعر بسیار سریع و جدی بوده است. در بسیاری از موارد، بیش از ۶۰ درصد از اشعار اولیه از سوی زنان سروده شده بود.»

با این حال، هشدار داد که سرعت در واکنش، نباید به شتاب‌زدگی بینجامد. «شعر به‌موقع، اگر با تأمل همراه باشد، از هر شعر شتاب‌زده‌ای مؤثرتر است. بانوان اگر بتوانند میان عاطفه و تعقل تعادل برقرار کنند، آثار ماندگاری خلق خواهند کرد.»

پژوهشگر ادبی به روند تحول فضای شعر امروز نیز اشاره کرد و افزود: «اکنون که تب کنگره‌ها و جوایز کاهش یافته، شعرها صادقانه‌تر شده‌اند، بانوان شاعر امروز نه برای تریبون، که برای دغدغه‌ی دل می‌نویسند.»

در همین راستا، به شعری از خانم مظفری اشاره شد که ناتمام‌ماندن شعر را خود نوعی بیان واقعیت زندگی دانست:

تمام شعرهای نیمه‌کاره
فدای خنده‌های دخترانم

شرافت تأکید کرد: «همین ناتمام‌بودن، درد است، شعر است، حقیقتی از زندگی شاعرانه‌ی بانوان است.»

در ادامه، بانوان شاعر حاضر در نشست به خوانش آثاری درباره مقاومت، جنگ، و مصائب معاصر پرداختند. خانم زهرا سادات هاشمی با شعری درباره حضرت زینب (س) مورد توجه حاضرین قرار گرفت:

شکسته پشت جهان از شکوه قامت زینب
و مانده تا ابدالدهر در خجالت زینب…

سمیه خردمند یکی از بانوان شاعر حاضر در نشست نیز با خوانش چهارپاره‌ای از خاطرات دهه‌ی ۶۰ و غزلی درباره شهدای کودک، از تجربه زیسته‌ی خود در دوران جنگ سخن گفت:

منم آن کودک دهه‌شصتی
دختر روزهای بمباران
کام من را به تربت آغشتند
نام من را گذاشتند ایران…

وی در بخشی از صحبت‌هایش گفت: «زن شاعر امروز فقط شاهد نیست، بلکه راوی است؛ راوی‌ای با عاطفه‌ای مادرانه و کلامی استوار که خط مقدم ادبیات پایداری را حفظ کرده است.»

در ادامه استاد شرافت با اشاره به نقش پرچالش بانوان شاعر در جامعه امروز گفت: «ما مردها شاید هرگز نتوانیم شرایط بانوان را درک کنیم، اما می‌دانیم که آن‌ها بار بزرگی بر دوش دارند. بانوان باید خود با هم گفتگو کنند و با صدای صادق خود، از دل شعر، تأثیر بگذارند.»

شاعرانگی تا روایت‌های ناگفته زنان عراقی

در ادامه‌ی نشست‌، حاضران به طرح نکاتی مهم درباره‌ی ظرفیت‌های مغفول‌مانده بانوان در ادبیات معاصر مقاومت پرداختند و به نقش مادران شهدا به‌عنوان منبع الهام در شعر پایداری اشاره شد.

استاد شعر و ادبیات تأکید کرد که زنان، با وجود مسئولیت‌های خانوادگی، می‌توانند با نوشتن یادداشت‌ها، جستارها یا داستان‌های کوتاه، ارتباط خود با نوشتار را حفظ کنند. یکی از محورهای اصلی بحث، تفاوت میان نوشتن از زاویه‌ی موضع به‌جای صرفاً موضوع بود؛ یعنی نوشتنی که از دل درک درونی و تجربه زیسته می‌جوشد، نه فقط گزارش بیرونی وقایع.

بانوان شاعر نیز به تجربیات خود از سوژه‌های واقعی اشاره کردند که یکی از آن موارد به پتانسیل‌های روایی زنان عراقی اختصاص یافت. خانم خردمند به خاطرات و دردهای ناگفته‌ی مادران شهید عراقی، به ظرفیت‌های فراوانی در این حوزه پرداختند که هنوز وارد ادبیات نشده‌اند. ظلم مضاعف رژیم بعث به شیعیان عراق، دادگاه‌های صدام و اعدام‌های مرزی، بسترهایی غنی برای خلق آثار روایی محسوب می‌شوند که نیاز به توجه ادبی و تاریخی دارند.

در ادامه استاد شرافت نیز درباره‌ی تفاوت شاعرانگی و داستان‌نویسی در زنان صحبت کرد و تأکید کرد که شاعرانگی در زنان اغلب با عاطفه و خلوت همراه است، در حالی‌که داستان‌نویسی، ثمره‌ی تجربه، تلخی، و بلوغ است. همچنین به این نکته اشاره شد که بسیاری از زنان نویسنده پس از ازدواج و مواجهه با دشواری‌های زندگی، به شکوفایی ادبی دست یافته‌اند.

شعرهایی که در این جلسه خوانده شد، بخش مهمی از ادبیات آیینی، حماسی و ضدصهیونیستی را تشکیل می‌دادند. اشعاری با ارجاع به شخصیت‌های زنانه حماسه‌ساز تاریخ، نشان‌دهنده‌ی غنای فرهنگی و تاریخی در شعر مقاومت بانوان بودند. همچنین، روایت‌های زنانه از تقابل با صهیونیسم و ظلم، بازتاب‌دهنده‌ی نگاهی درونی و مستند به رخدادهای جهان اسلام بود.

خانم عاطفه خرمی از شاعران شعر مقاومت، به جایگاه زن در نگاه امام خمینی (ره) نیز اشاره شد. یادآوری این نکته که ایشان در وصیت‌نامه‌ی خویش افتخار اول خود را زنان دانسته‌اند، نشانه‌ای است از تحول نگاه به زن در گفتمان انقلاب؛ از ظاهرگرایی پیش از انقلاب به معناگرایی و عمق پس از آن.

در بخش پایانی جلسه، پیشنهادهایی برای غنی‌سازی این حوزه مطرح شد:

جمع‌آوری خاطرات زنان عراقی در دوران جنگ ایران و عراق با نگاه موضع‌مند، نه صرفاً احساسی؛

برگزاری کارگاه‌های نوشتار مقاومت برای بانوان شاعر و نویسنده؛

تدوین روایت‌های شخصی از مادران شهید در قالب کتاب، فراتر از گزارش‌های رسمی؛

بررسی تطبیقی میان زنان شاعر در ایران، عراق و افغانستان پس از جنگ‌ها؛

راه‌اندازی پادکست یا رسانه‌ی صوتی ویژه شعرهای پایداری با محوریت زنان؛

این نشست، گامی مؤثر در جهت بازخوانی و بازشناسی ظرفیت‌های زنان در ادبیات پایداری بود؛ ظرفیتی که نه‌تنها به تاریخ تعلق دارد، بلکه آینده‌ی روایت مقاومت را نیز رقم خواهد زد.

گفتنی است در این نشست ادبی، بانوانی از شعرای شهر مقدس قم همچون سمیه خردمند، نجمه‌سادات هاشمی، متین پسندیده، زهراسادات هاشمی، عاطفه خرمی، وحیده گرجی به شعرخوانی درباره‌ی ادبیات پایداری و مقاومت زنان با تاسی به حضرت زینب کبری سلام‌الله‌علیها پرداختند.

گزارشگر: مهتا صانعی