جایگاه زن در کلام امام رضا (علیه السلام)

بنابر آموزه های دینی زن و مرد در بعد انسانی خویش تفاوتی با یکدیگر ندارند. خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم مِن نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَارِجَالاً کَثِیراً وَنِسَاءً؛ ای مردم از پروردگارتان که شما را از «نفس واحدی» آفرید و جفتش را [نیز] از او آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد، پروا دارید»[۱]. همچنین بر طبق آموزه های قرآنی هر دوجنس در بهترین صورت خلق شده و روح الهی در هر دو جاری است[۲]. همچنین خداوند در قرآن کریم زن و مرد را بر یکدیگر برتری نداده بلکه ملاک برتر بودن و گرامی تر بودن را تقوا و ایمان دانسته است[۳].

پاسداشت کرامت و جایگاه زن موضوعی است که به چگونگی حضور زن در جامعه و خانواده جهت می دهد و نوع رفتار و موضع گیری های وی را سامان می بخشد و بر تصحیح و سالم سازی ارتباط زن و مرد تاثیر می گذارد. این مساله در مکتب اسلام و اهل بیت(ع) مورد توجه قرار گرفته و در روایات متعدد به جایگاه انسانی زن اشاره شده که مشتمل بر شأن مادری زن، سفارش به تکریم زن توسط همسر، منزلت اجتماعی زن، شأن اقتصادی زن، شأن علمی و فرهنگی زن و شأن سیاسی زن است. امام رضا(ع) همانند جد بزرگوارشان حضرت محمد (ص) برای زنان احترامی خاص قائل بودند و همسو با دیگر امامان معصوم(ع)، حرمت و کرامت زنان را در منظومه فکری اسلام به روشنی ترسیم کرده اند. ایشان بعضی بانوان مانند حضرت فاطمه زهرا(س) و فاطمه معصومه(س) را به بزرگی یاد می کردند و همواره مقام زن را در نقش مادر، همسر و دختر مورد اکرام قرار می دادند. از جمله نشانه های توجه امام رضا(ع) به مقام زن، محبتی بود که به حضرت معصومه(س)داشتند. حضرت امام رضا(ع) به قدری به خواهر بزرگوار خود احترام و محبت داشتند که یکی از بهترین نمونه‌ها این حدیث شریف حضرت می‌باشد که فرموده‌اند: «هرکس او را زیارت کند، بهشت برای اوست» و در جایی دیگر زیارت و دیدار خواهر را همانند زیارت و دیدار خود دانسته و احترام به خواهر را مانند احترام به خود می‌دانند و می‌فرمایند: «هرکس معصومه را در قم زیارت کند، گویی مرا زیارت کرده است»[۴].

ازدواجِ به‌­هنگام مانعی برای فساد

یکی از مسایل مهمی که حافظ کرامت و جایگاه با ارزش زن می باشد، مساله ازدواج وی و همین طور به هنگام بودن آن است. امام رضا(ع) ازدواج و تشکیل خانواده را امری عقلی دانسته که خردمندان و عقلا از آن دوری نمی کنند. «وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِی الْمُنَاکَحَةِ وَ الْمُصَاهَرَةِ آیَةٌ مُحْکَمَةٌ وَ لَا سُنَّةٌ مُتَّبَعَةٌ وَ لَا أَثَرٌ مُسْتَفِیضٌ‏لَکَانَ فِیمَا جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بِرِّ الْقَرِیبِ وَ تَقْرِیبِ الْبَعِیدِ وَ تَأْلِیفِ الْقُلُوبِ وَ تَشْبِیکِ الْحُقُوقِ‏ وَ تَکْثِیرِ الْعَدَدِ وَ تَوْفِیرِ الْوَلَدِ لِنَوَائِبِ الدَّهْرِ وَ حَوَادِثِ الْأُمُورِ مَا یَرْغَبُ فِی دُونِهِ الْعَاقِلُ اللَّبِیبُ وَ یُسَارِعُ إِلَیْهِ الْمُوَفَّقُ الْمُصِیب؛ حتی اگر در قرآن آیه ای محکم از قرآن و تاکیدی در سنت و روایتی مستفیض و مشهور نبود، از آن روی که خداوند در ازدواج نیکی با نزدیکان، نزدیک شدن افراد دوردست و نرمش قلوب را قرار داده…هیچ عاقل خردمندی از آن روی بر نمی تافت و افراد موفق به ازدواج پیشی می گرفتند»[۵].

 در مکتب اهل بیت(ع)برای همه دوره‌های سنی انسان، برنامه‌ریزی شده و به ابعاد مختلف روحی و روانی زنان توجه شده است. بنابراین، هنگامی که دختران و همین طور پسران به رشد عقلی و جسمی رسیدند، باید ازدواج کنند زیرا رها کردن این سنت الهی یا رعایت نکردن زمان مناسب آن، پی آمدهای روحی نامطلوبی به دنبال دارد .امام رضا(ع) فرموده اند: جبرئیل نزد پیامبر اکرم (ص) آمد و گفت: «یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ إِنَّ الْأَبْکَارَ مِنَ النِّسَاءِ بِمَنْزِلَةِ الثَّمَرِ عَلَى الشَّجَرِ فَإِذَا أَیْنَعَ‏ الثَّمَرُ فَلَا دَوَاءَ لَهُ إِلَّا اجْتِنَاؤُهُ وَ إِلَّا أَفْسَدَتْهُ الشَّمْسُ وَ غَیَّرَتْهُ الرِّیحُ وَ إِنَّ الْأَبْکَارَ إِذَا أَدْرَکْنَ مَا یُدْرِکْنَ النِّسَاءُ  فَلَا دَوَاءَ لَهُنَّ إِلَّا الْبُعُولُ وَ إِلَّا لَمْ یُؤْمَنْ عَلَیْهِنَّ الْفِتْنَة؛ ای محمد، پروردگارت تو را سلام می رساند و می فرماید: دوشیزگان همچون میوه روی درخت هستند؛ میوه چون برسد برای آن چاره ای جز چیدن نباشد و گرنه آفتاب آن را فاسد و باد آن را خراب می کند؛ دوشیزگان نیز هرگاه به مرحله رشد زنان برسند، آنان را دارویی جز شوهر کردن نباشد و گرنه از گمراهی و فساد ایمن نخواهند بود». امام رضا(ع) در این حدیث شریف دختران را با تشبیهی ظریف به میوه درختان تشبیه و تأکید کرده اند که در ازدواج آنان تأخیری رخ ندهد، زیرا در غیر این صورت آسیب ها و فتنه هایی دامن گیر آن ها می شود که جبران نشدنی است[۶].

ملاک انتخاب همسر

امام رضا(ع) به شرایط ازدواج و ملاک‌های مناسب برای ازدواج دختران نیز اشاره کرده و در زمینه لزوم دقت و بررسی در ازدواج دختران تأکید داشته‌اند. این امام همام به نقل از پیامبر (ص) می فرمایند :«هر یک از شما بنگرد که فرزند عزیز و گرامی خود را به چه کسی شوهر می دهد»[۷].

یکی از مسائل بسیار مهم ازدواج، هویت دینی شخص مقابل است. از نظر اسلام، ازدواج تنها برای برآوردن غریزه جنسی نیست، بلکه هم چون دژی است که زن و مرد را در برمی‌گیرد و از دین و ایمان آنان پاسداری می‌کند. بنابراین برای دور نگه داشتن زن از آلودگی و گناه توجه به هویت دینی امری ضروری است. حضرت رضا (ع) در حدیثی دیگر خطاب به زنان می فرماید: «إِنْ خَطَبَ إِلَیْکَ رَجُلٌ رَضِیتَ دِینَهُ وَ خُلُقَهُ فَزَوِّجْهُ وَ لَا یَمْنَعْکَ فَقْرُهُ وَ فَاقَتُهُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ إِنْ یَتَفَرَّقا یُغْنِ اللَّهُ کُلًّا مِنْ سَعَتِهِ‏ وَ قَالَ‏ إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیم؛ اگر مردی از تو خواستگاری کرد که از دین و اخلاقش راضی بودی، با وی ازدواج کن و فقر و تنگدستی او مانع ازدواجت نباشد»[۸]. با این حال کثرت احادیثی از این دست در مکتب اهل بیت(ع) نمایانگر اهمیت جایگاه زن و لزوم دقت در شوهر دادن ایشان است.

مسائل اقتصادی زنان

یکی دیگر از جنبه هایی که جایگاه انسانی زن را ارتقا داده و اهل بیت (ع) نسبت به آن توجه ویژه ای مبذول داشته اند، مساله مهریه زنان و لزوم پرداخت آن است. در منابع حدیثی آمده که امام رضا (ع) توسط پدران بزرگوارشان از نبی مکرم اسلام نقل کرده‌اند: «خداى متعال همه گناهان را می‌آمرزد، مگر کسى را که مهریه زن را به تأخیر افکند، یا مزد کارگرى را پایمال کند و یا انسان آزادى را بفروشد»[۹]. البته باید توجه داشت که فلسفه تعیین و پرداخت مهریه از نگاه اسلام، تنها جنبه مادى و اقتصادى ندارد، بلکه بسیارى از ابعاد معنوى و تربیتی لطیف که حاکی از پیوند محبت آمیز است، نیز در آن منظور شده است. همچنین حضرت رضا(ع) در پاسخ کسی که دخترش را شوهر داده و آیا می تواند از مهریه اش استفاده کند، فرمود: «لیس له ذلک» برای پدر چنین حقی نیست. مهریه حق ویژه زن است و کسی اجازه تصرف آن را ندارد[۱۰].

امام رضا (ع)بر حقوق مالی زن در خانواده  نیزتاکیدات بسیاری داشتند که از آن جمله تامین مخارج زندگی است که بر عهده مرد می باشد. حضرت در این رابطه می فرمایند: «الْأُنْثَى لِأَنَّ الْأُنْثَى فِی عِیَالِ الذَّکَرِ إِنِ احْتَاجَتْ وَ عَلَیْهِ أَنْ یَعُولَهَا وَ عَلَیْهِ نَفَقَتُهَا وَ لَیْسَ عَلَى الْمَرْأَةِ أَنْ تَعُولَ الرَّجُلَ وَ لَا تُؤْخَذُ بِنَفَقَتِهِ إِنِ احْتَاجَ؛ زن، عیال مرد و نفقه خوار او است. اگر زن نیاز پیدا کند بر مرد است که تأمین اش کند و نفقه وی بر مرد است. اما بر زن واجب نیست مخارج شوهر را بپردازد و در موقع نیاز به او کمک کند»[۱۱]. حضرت،زن را درباره نفقه فرزند نیز مسئول ندانسته و می فرماید: «مسئولیت تامین مخارج فرزند بر عهده مادر نیست»[۱۲]. واکاوی احادیث امام رضا(ع) در خصوص حقوق مالی زنان بیانگر این مساله است که زنان از حقوق اقتصادی برخوردارند ولی مسئولیت و تکلیف اقتصادی ندارند،یعنی در جایگاه همسری، مادری و دختری حقوق مالی خاصی به آنها تعلق می گیرد، اما درازای دریافت این حقوق، مأمور به ادای تکالیف اقتصادی در قبال خویشان و خانواده نیستند. 

توجه به نیازهای روحی و جسمی

یکی دیگر از مسایلی که امام رضا(ع) به آن توجه کرده و آن را برای حفظ نظام خانواده و همین طور حفظ کرامت زن ضروری می داند توجه به نیاز های روانی و جنسی زنان است. امام علی بن موسی الرضا(ع) می فرماید:«…زن های بنی اسرائیل از عفاف خارج شدند و مرتکب گناه گردیدند. آن ها را جز آراسته نبودن همسرانشان به گناه نینداخت و همانا زن همان چیزی را از تو می خواهد که تو از او می خواهی»[۱۳]. همچنین امام(ع) درباره قبح دوری گزیدن مرد از زنش و توجه نکردن به نیازهای جنسی او می فرماید: «…إِذَا تَرَکَهَا أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ کَانَ آثِماً بَعْدَ ذَلِک‏؛ اگر مردی به مدت چهارماه زنش را رها کند و از او دوری گزیند گناهکار است»[۱۴].

امام رضا(ع) علاوه بر این به محبت به همسر توجه داشته و نیکی به همسر در سیره عملی امام تجلی یافته است. در منابع آمده امام رضا(ع) هنگام تولد فرزندشان حضرت جواد(ع) در مدح و ستایش همسر خود فرمودند :« …قدّست‏ أمّ‏ ولدته‏ قد خلقت طاهرة مطهّرة؛ مقدس است مادری که او را به دنیا آورد و پاک و طاهر خلق شده است»[۱۵]. ارزش و اهمیت والای رفتار صحیح در اسلام مساله مهمی است که که در خانواده نقش بسیار مهمی ایفا می کند و نحوه تعامل با اعضای خانواده که هم شامل مردان و هم شامل زنان می شود در کلام و سیره عملی اهل بیت(ع) به خوبی نمایان است. امام رضا (ع) در مورد جایگاه و مقام کسانی که در فضای خانه به تکریم همسر وخانواده، خوش رفتاری و نیکوکاری در قبال آن ها می پردازند، می فرمایند: «أَقْرَبُکُمْ مِنِّی مَجْلِساً یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً وَ خَیْرُکُمْ لِأَهْلِهِچ؛ نزدیکترین شما به من از نظر مقام در روز قیامت، کسی است که در مورد خانواده خود خوش رفتار باشد»[۱۶]. همچنین حضرت در روایت دیگری می فرمایند: «بهترین مردم از نظر ایمان کسی است که درباره خانواده خود نیکوکارتر باشد»[۱۷].

ماهنامه زائر

۱-سوره نساء: آیه ۱٫

۲-سوره حجر: آیه ۲۹٫

۳-سوره حجرات: آیه ۱۳٫

۴-ابن بابویه، عیون اخبار الرضا(ع)، ج‏۲: ۶۶۰٫

۵-کلینی، اصول کافی، ج۵: ۳۷۴٫

۶-ابن بابویه، عیون اخبار الرضا(ع)، ج‏۱: ۲۸۹٫

۷-حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۲۰: ۷۹٫

۸-مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۰: ۳۷۲٫

۹-صحیفة الإمام الرضا(ع): ۶۵٫

۱۰-حرعاملی،وسائل الشیعه ،ج۲۱: ۲۷۲٫

۱۱-ابن بابویه،علل الشرایع ،ج۲: ۵۷۰٫

۱۲-همان: ۵۲۴٫

۱۳-طبرسی، مکارم الاخلاق : ۸۱٫

۱۴-ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج‏۳: ۴۰۵٫

۱۵-مسعودی، اثبات الوصیه: ۲۱۶٫

۱۶-ابن بابویه، عیون اخبار الرضا(ع)، ج۲: ۳۸٫

۱۷-الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا(ع): ۲۳۴٫