زنان تنها، فقر مضاعف

افزایش آمار زنان سرپرست خانوار و مشکلات معیشتی آنها، به یکی از مهم‌ترین نشانه‌های زنانه‌شدن فقر در کشور تبدیل شده است؛ روندی که به‌ویژه در سال‌های اخیر شدت گرفته و گروه‌هایی مانند زنان بی‌سواد، کم‌سن و بدون شغل پایدار را بیشتر در معرض آسیب قرار داده است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که این زنان در دو دهک پایین اقتصادی قرار دارند و بسیاری از حمایت‌های رفاهی موجود نیز پاسخ‌گوی وضعیت بحرانی آن‌ها نبوده است.

نشست تخصصی «زنان سرپرست خانوار، مسائل و چالش‌ها» با هدف بررسی علل و ابعاد این پدیده برگزار شد. در این نشست بر ناتوانی سیاست‌های حمایتی موجود در کاهش فقر زنان تأکید شد و آمارهای نگران‌کننده‌ای از ترک‌تحصیل فرزندان، نبود بیمه و افزایش اضطراب و افسردگی در میان این زنان مطرح شد. طبق این بررسی‌ها، بیش از نیمی از این گروه در فقر مطلق قرار دارند و بسیاری از آن‌ها در بافت‌های فرسوده و مناطق کم‌برخوردار زندگی می‌کنند.

یکی از نکات مهم مطرح‌شده، تأثیر منفی انگ اجتماعی بر مشارکت زنان سرپرست خانوار در جامعه بود. آن‌ها به دلیل ذهنیت غالب، اغلب از حضور در اجتماع پرهیز می‌کنند و دچار انزوا می‌شوند. این مسئله ضرورت مداخلات ساختاری، اجتماعی و فرهنگی را بیش از پیش نشان می‌دهد.

بر اساس دیدگاه‌های ارائه‌شده در این نشست، راهکارهایی مانند ایجاد پایگاه‌های سلامت اجتماعی، توسعه خدمات نگهداری کودک در محلات، آموزش‌های مهارتی و حمایت از مشاغل خرد، از جمله نیازهای اساسی این زنان است که باید با برنامه‌ریزی جدی‌تری از سوی نهادهای مسئول دنبال شود.

فقر زنان سرپرست خانوار در تهران بحران‌زا شده است

طبق تازه‌ترین آمار سازمان رفاه، خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران، بیش از ۲۰۰ هزار زن سرپرست خانوار در تهران شناسایی شده‌اند که ۶۰ درصد آنها با فقر مواجه‌اند و ۴۰ درصد بیمه ندارند. این زنان به دلیل نداشتن شغل‌های پردرآمد، در مشاغل کم‌دستمزد فعالیت می‌کنند و مشکلات مالی گسترده‌ای دارند.

موضوع «زنانه‌شدن فقر» در سال‌های اخیر روند صعودی یافته و زنان سرپرست خانوار، به ویژه زنان کم‌سواد و با سن پایین‌تر، بیشتر در معرض فقر قرار دارند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد خانوارهای زن‌سرپرست نسبت به خانوارهای مرد‌سرپرست، نرخ فقر بالاتری دارند و فرزندان آنها بیش‌تر ترک‌تحصیل کرده‌اند.

نشست «زنان سرپرست خانوار، مسائل و چالش‌ها» با حضور کارشناسان حوزه اجتماعی، پژوهشگران و اعضای شورای شهر تهران برگزار شد. در این نشست، تأکید شد که سیاست‌های حمایتی کنونی نتوانسته فقر و مشکلات زنان سرپرست خانوار را کاهش دهد.

عضو شورای شهر تهران، سوده نجفی، اشاره کرد که زنان سرپرست خانوار به دلیل فرصت‌های شغلی محدود و بار سنگین مسئولیت‌های خانوادگی، آسیب‌پذیرترند و بیشتر در مناطق کم‌برخوردار زندگی می‌کنند. او بر لزوم ایجاد پایگاه‌های سلامت اجتماعی و توسعه مشاغل خرد در مناطق محروم تأکید کرد.

جعفر عبدالملکی، معاون سابق پژوهش صداوسیما، به ترس از آینده و احساس ناامنی این زنان اشاره کرد و گفت که تعریف جامع و آمار دقیق درباره زنان سرپرست خانوار در کشور هنوز کامل نیست. به گفته او، حمایت‌های مالی ناکافی و ناهماهنگی‌های قانونی، مشکلات این گروه را بیشتر کرده است.

پژوهش‌ها نشان می‌دهد ترس از قربانی‌شدن در حوزه اقتصادی برای زنان بیشتر است و کاهش سرمایه اجتماعی در جامعه، این ترس را تشدید می‌کند. همچنین حمایت‌های فعلی نه‌تنها موثر نیستند، بلکه ممکن است به انزوا و تحقیر اجتماعی منجر شوند.

کارشناسان بر لزوم سیاست‌گذاری هوشمندانه، عدالت جنسیتی و توانمندسازی واقعی زنان سرپرست خانوار تأکید کرده‌اند. توانمندسازی نباید محدود به دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت باشد، بلکه باید به گونه‌ای طراحی شود که به درآمدزایی پایدار منجر شود.

بیشتر مطالعات و حمایت‌ها در زمینه زنان سرپرست خانوار به زنان شهری اختصاص یافته و زنان روستایی و عشایری کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. بسیاری از این زنان از حقوق خود آگاه نیستند و نمی‌توانند آن را مطالبه کنند. معاون پیشین پژوهش و افکارسنجی صداوسیما تاکید کرد که نگرش جامعه نسبت به زنان سرپرست خانوار باید تغییر کند، زیرا این زنان به اجبار سرپرست شده و با قضاوت‌های اجتماعی شدیدی روبرو هستند. رسانه‌ها نیز در بازنمایی این گروه زنان نقش موثری ایفا نکرده‌اند و خود زنان باید با تشکل‌های صنفی و مطالبه‌گری از این فضا فاصله بگیرند.

بر اساس گفته عبدالملکی، ۷۰ درصد زنان سرپرست خانوار زیر خط فقر زندگی می‌کنند که این آمار شامل زنانی نمی‌شود که تحت پوشش نهادهای حمایتی نیستند. در برخی مناطق مانند ایلام، سنت‌ها مانع دریافت کمک از نهادهای حمایتی می‌شوند. این زنان عمدتا در بخش‌های غیررسمی با درآمد بسیار پایین کار می‌کنند و با شکاف دستمزد جنسیتی مواجه هستند. همچنین انگ اجتماعی، به‌ویژه برای زنان مطلقه بسیار شدید است؛ طلاق در برخی مناطق به معنای طرد شدن زن از خانواده است.

وی افزود که ضعف قوانین و اجرای آن‌ها باعث شده زنان طلاق گرفته نتوانند حق مهریه و ارث خود را مطالبه کنند. زنان سرپرست خانوار شبکه حمایتی مناسبی برای مطالبه حقوق خود ندارند. همچنین تسهیلات مالی کم‌بهره، ایجاد فرصت‌های شغلی انعطاف‌پذیر و حمایت از مشاغل خانگی باید در سیاست‌های توانمندسازی اقتصادی زنان مدنظر قرار گیرد. از لحاظ اجتماعی و فرهنگی نیز ارائه مشاوره رایگان و ایجاد مراکز امن برای زنان در معرض خشونت اهمیت دارد.

فردین منصوری، مدیر گروه ارزیابی تاثیر اجتماعی انجمن جامعه‌شناسی ایران، در پژوهش خود به نداشتن حس خوشبختی در زنان سرپرست خانوار اشاره کرد و گفت که حمایت‌ها معمولاً کوتاه‌مدت و مقطعی بوده و نهاد متولی توانمندسازی کامل این زنان وجود ندارد. وی افزود که مسائل زنان سرپرست خانوار هنوز به عنوان یک موضوع اساسی در ذهن مدیران شهری دیده نمی‌شود.

جامعه‌شناس فاطمه موسوی ویایه توضیح داد که تغییرات ساختاری در خانواده‌های ایرانی طی چند دهه گذشته، مسئولیت مراقبت از سالمندان و زنان سرپرست خانوار را بر دوش دختران گذاشته و نقش خانواده‌های گسترده سنتی کاهش یافته است. او خاطرنشان کرد که سیاست‌های موجود بیشتر خانواده‌های مردسالار را بازتولید می‌کند و به دلیل کمبود فرصت‌های شغلی و آموزشی، زنان سرپرست خانوار آسیب‌پذیرتر شده‌اند.

موسوی گفت که طبق آمار رسمی حدود ۳.۶ میلیون زن سرپرست خانوار در کشور وجود دارد که بخش بزرگی از آنان زیر ۴۵ سال یا بالای ۶۵ سال هستند و اغلب بی‌سواد یا کم‌سوادند. نرخ اشتغال زنان کمتر از ۱۴ درصد است و تسهیلات و وام‌های پرداخت شده به این زنان ناکافی است. همچنین قانون حمایت از زنان و کودکان بی‌سرپرست، با وجود تصویب در سال ۱۳۷۱، به دلیل بار مالی از سوی دولت اجرایی نشده است.

در نهایت، موسوی تاکید کرد که برای حل بلندمدت مشکلات زنان سرپرست خانوار، باید ساختارهای جنسیتی و تبعیض‌های حقوقی و اقتصادی اصلاح شود و سیاست‌های خانواده و اجتماعی کشور تغییر یابد تا امکان اشتغال و خودکفایی زنان فراهم شود.

سلامت نیوز