روند کاهشی باروری متوقف شد

قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت شامل ۷۳ ماده و ۸۱ تبصره، مهر ۱۴۰۰ در کمیسیون مشترک جوانی جمعیت و حمایت از خانواده مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید. پس از موافقت مجلس با اجرای آزمایشی آن به مدت ۷ سال، در تاریخ ۲۴ آبان ۱۴۰۰ شورای نگهبان آن را تایید کرد.

در سه سالی که از اجرای این قانون می‌گذرد، کارشناسان مختلف اعم از سازمان‌های مردم نهاد، فعالان مدنی، پزشک، حقوق‌دان، اقتصاددان، جامعه شناس و جمعیت‌شناس تحلیل‌های متفاوتی را از ابعاد مختلف این قانون و موفقیت آن ارائه کرده‌اند.

محمدجواد محمودی، رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور درخصوص اینکه برخی منتقدان می‌گویند با وام فرزندآوری و ازدواج و برخی امتیازها نمی‌توان مردم را به فرزندآوری تشویق کرد، گفت: در نقد و بررسی سیاست‌های جمعیتی، مهمترین اصل، اشاره به داده‌های معتبر و تحلیل‌های علمی است، چراکه رعایت نکردن اصول حرفه‌ای و ارائه تحلیل‌های سمت و‌ سو دار، حتی اگر غیر عمدی باشد، ممکن است از جهات مختلف آسیب‌زا باشد.

وی افزود: بررسی تطبیقی سیاست‌های جمعیتی در کشورهای منتخب و مطالعات دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و موسسه تحقیقات جمعیت کشور نشان می‌دهد که بیشتر مشوق‌ها و تسهیلات قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت از جمله وام فرزندآوری و ازدواج، در چهارچوب مشوق‌های فرزندآوری ارائه شده در کشورهای مختلف جهان بوده و اقدام مهمی برای حمایت از خانواده و فرزندآوری انجام شده است.

وی ادامه داد: مشوق و کمک هزینه ازدواج و فرزندآوری از سنت‌های قدیمی ایرانی – اسلامی این سرزمین بوده و با دید صدقه به آن نگاه نشده است، البته میزان موفقیت آن به نحوه اجرایی شدن، تحقق اعتبارات اختصاص یافته به ستاد ملی جمعیت و دستگاه‌ها و نظارت مستمر بر آن بستگی دارد.

محمودی با اشاره به انواع مشوق‌های فرزندآوری در کشورهای مختلف جهان، تاکید کرد: در خصوص مشوق‌های فرزندآوری در کشورهای مختلف جهان از جمله ایران برای حل چالش‌های جمعیتی پیش رو، گام بلندی برای حمایت مادی و معنوی از مادران، ایجاد مشوق‌های فرزندآوری و حمایت از خانواده برداشته شده است.

آیا نرخ باروری در کشور منفی است؟

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور در پاسخ به این پرسش که بعضی از منتقدان باور دارند که علی‌رغم اختصاص مشوق به زوج‌ها، رشد فرزندآوری در این دولت همچنان منفی است، تشریح کرد: بهتر بود اینگونه بیان می‌شد که در این دولت هم مانند دولت‌های پیش از این، رشد فرزندآوری در حال کاهش است.

محمودی ادامه داد: تعداد تولدها و به دنبال آن نرخ باروری کل پس از سال ۱۳۹۴ کاهش پیدا کرده، به شکلی که تعداد تولدها از یک میلیون و ۵۷۰ هزار در سال ۱۳۹۴ به حدود یک میلیون و ۵۷ هزار در سال ۱۴۰۲ رسیده و نرخ باروری کل نیز از حدود ۲ فرزند به ازای هر زن به حدود ۱.۶ فرزند کاهش یافته است.

نرخ باروری کل تثبیت شده است

وی با بیان اینکه در سه سال گذشته شیب کاهشی فرزندآوری ملایم و نرخ باروری کل تثبیت شده است، گفت: منتقدان از شاخص جمعیتی «تعداد موالید» استفاده کرده‌اند که دقت نسبتاً کمی در بررسی شرایط جمعیتی کشور دارد. در تحلیل وضعیت باروری هرچند اولین داده‌های آماری مربوط به تعداد تولدها است، اما بررسی وضعیت باروری کشور با شاخص دقیق‌تری به‌عنوان «نرخ باروری» انجام می‌شود.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور افزود: یکی از بدیهی‌ترین ملاک‌های علمی در علم جمعیت‌شناسی تمییز بین اعداد مطلق و اعداد نسبی است، به این معنا که برای مقایسه مکانی و زمانی داده‌های جمعیتی از اعداد نسبی استفاده می‌شود نه اعداد مطلق یا خام، تعداد موالید یک عدد مطلق است که با استفاده از آن درباره تغییرات شاخص‌های جمعیتی نمی‌توان اظهار نظر کرد، بنابراین باید از ارقام نسبی استفاده کرد.

به گفته محمودی، نرخ زاد و ولد، معیاری است که جمعیت‌شناسان برای نشان‌دادن سهم موالید جدید در رشد سالانه جمعیت کل و نیز افزایش بالقوه جمعیت در آینده از آن استفاده می‌کنند. یکی از شاخص‌های سنجش باروری، نرخ خام زاد و ولد CBR است، خام به این معنا که این معیار نسبت تعداد تولدها را با تعداد کل جمعیت نشان می‌دهد و چون کل جمعیت را در بر می‌گیرد، نمی‌تواند شاخص مناسبی برای تحلیل و مقایسه وضعیت فرزندآوری در کشور باشد.

نرخ باروری کل مناسب‌ترین شاخص برای بررسی جمعیت

محمودی گفت: طبق مطالعات انجام شده در مقیاس بین‌المللی، مناسب‌ترین شاخص برای نشان دادن وضعیت نرخ زاد و ولد در یک کشور، نرخ باروری کل است که می‌تواند مبنایی برای مقایسه بین کشورها باشد و معمولا هم بر این اساس عمل می‌شود. نرخ باروری که از تقسیم تعداد تولدها بر تعداد زنان در سنین باروری به دست می‌آید، در واقع وضعیت باروری زنان در سنین باروری جامعه را مورد بررسی قرار داده و مشخص می‌کند که به ازای هر زن در سن باروری چند فرزند در سنین باروری زنان متولد شده است.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور با بیان اینکه آمار خام اعم از ولادت، طلاق و ازدواج در تحلیل‌های جمعیتی استفاده نمی‌شود، خاطر نشان کرد: بررسی میزان باروری عمومی برای گروه‌های سنی زنان ۲۵ تا ۳۹ ساله و میزان باروری کل در سال‌های ۱۴۰۲- ۱۳۹۹ نشان می‌دهد که میزان باروری عمومی از سال ۱۴۰۱ به بعد تثبیت شده و بلکه مقدار اندکی افزایش یافته است.

محمودی اظهار کرد: نرخ باروری کل پس از هفت سال که حدود ۲۰ درصد کاهش پیدا کرده بود، براساس اعلام رسمی سازمان ثبت احوال در سال ۱۴۰۲ در مقایسه با سال ۱۴۰۱ ثابت مانده است.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور با بیان اینکه نرخ باروری در ۱۵ استان کشور در مقایسه با سال ۱۴۰۱ افزایش یافته و در سه استان بدون کاهش بوده است، گفت: این نتیجه هرچند تا زمانی که نرخ باروری کل افزایش پیدا نکند، نمی‌تواند به ساختار جمعیتی ما کمک قابل توجهی کند، اما نسبت به سال‌های گذشته دستاورد محسوب می‌شود. در رابطه با ارزیابی اثربخشی سیاست‌های جمعیتی بر سطح باروری کل، باید گفت که جلوگیری از کاهش یا تثبیت بیشتر باروری کل، به‌عنوان اثر مثبت قانون تلقی می‌شود.

انواع تسهیلات فرزندآوری در کشورهای مختلف

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور با برشمردن ابزارهای حمایتی دولت‌ها در راستای فرزندآوری و بهبود شاخص‌های جمعیتی تاکید کرد: حمایت‌های مختلف نشان‌دهنده رویکرد دولت‌ها نسبت به سیاست‌های کاهش یا افزایش فرزندآوری است. طیف این حمایت‌ها از حمایت مستقیم در سیاست‌های افزایش فرزندآوری گرفته تا نداشتن سیاست مشخص جمعیتی یا عدم دخالت و یا قبول سیاست‌های تنظیم خانواده متفاوت است.

وی افزود: بررسی‌ها نشان می‌دهد، برای مقابله با مسأله کاهش فرزندآوری، مشوق‌ها و تسهیلات ارایه‌شده در کشورهای مختلف در چهارچوب موضوعاتی مانند کمک هنگام تولد فرزند به این معنا کهکه قبل یا در بدو تولد فرزند به پدر و مادر پرداخت می‌شود در کشورهای مختلف وجود دارد.

محمودی اظهار کرد: تخصیص مزایا به خانواده‌ها شامل مزایای نقدی یا غیرنقدی که با هدف رفاه و بهبود اوضاع پدر و مادر به آنها اختصاص پیدا می‌کند و شامل تخفیف مالیاتی، انواع یارانه و مزایای نقدی می‌شود نیز در کشورهای مختلف به اشکال متفاوتی انجام می‌شود.

وی اجازه مرخصی به مادران را از جمله این مشوق‌ها عنوان کرد و افزود: اجازه مرخصی به مادران شاغل هنگام زایمان و اطمینان از امکان بازگشت دوباره به کار که مرخصی با حقوق و بدون حقوق را شامل می‌شود.

محمودی، اجازه مرخصی به پدران را از دیگر مشوق‌ها دانست و تصریح کرد: اجازه مرخصی به پدران شاغل به هنگام تولد فرزند اول و اطمینان از امکان بازگشت دوباره به کار از جمله مشوق‌ها است و در برخی از کشورها، مرخصی پدران به‌جای اینکه حق جداگانه‌ای باشد، بخشی از برنامه مرخصی پدران محسوب می‌شود و معمولاً مدت مرخصی پدران از مدت مرخصی مادران کوتاه‌تر است.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور اظهار کرد: اجازه مرخصی به پدر و مادر شاغل و اطمینان از امکان بازگشت دوباره به کار که این مرخصی تکمیل‌کننده مرخصی مادران و پدران محسوب می‌شود و مرخصی با حقوق و بدون حقوق را شامل می‌شود، از دیگر تسهیلات تشویقی فرزندآوری در بعضی از کشورها محسوب می‌شود.

به گفته وی، کمک‌هزینه مراقبت از فرزند شامل دسترسی به کمک هزینه آموزشی یا آموزش رایگان، مهدکودک، کودکستان و یا سایر خدمات حمایتی برای فرزندان در سن مدرسه سیاست دیگری است که زوجین را تشویق به فرزندآوری می‌کند.

مشوق‌های مادی به تنهایی نمی‌تواند باعث اصلاح ساختار سنی جمعیتی شود

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور ادامه داد: بخش قابل توجهی از آنچه در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت آمده، هرچند ممکن است انتقادات موجهی نیز به آن وارد باشد، ولی برگرفته از تجربیات سایر کشورها با در نظر گرفتن اقتضائات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور بوده است.

این پژوهشگر امور جمعیتی تاکید کرد: البته باید بدانیم که مشوق‌های مادی به تنهایی نمی‌تواند منجر به اصلاح ساختار سنی جمعیتی شود؛ علل عدم تمایل به فرزندآوری صرفاً مادی نیست و مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی هم مهم است و باید تغییرات بنیادی در آن رخ دهد.

ایرنا