یادداشت؛

روایت زنانه ۱۷ شهریور؛ هنر و ادبیات در خدمت حافظه تاریخی

قیام ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، روزی که به «جمعه سیاه» معروف شد، تنها یک فصل از تاریخ معاصر ایران نیست. زخمی است که با خون صدها شهید بر خیابان ژاله آن زمان (شهدای امروز) حک شد. در میان روایت‌های فراوانی که از این روز بر جای مانده، حضور زنان، چه در میدان و چه در پس‌زمینه ثبت و ماندگاری آن، جایگاهی ویژه دارد.

زنان در ۱۷ شهریور نه‌تنها در صف معترضان و شهدا حضور داشتند، بلکه نقش پررنگی در حفظ حافظه تاریخی این واقعه از مسیر هنر و ادبیات ایفا کردند.

از نقاشی‌هایی که با رنگ‌های سرخ و خاکستری روایتگر خون و خشم آن روز شدند، تا عکس‌هایی که توسط زنان عکاس به ثبت رسید و امروز در آرشیوهای تاریخ معاصر نگهداری می‌شود. ادبیات نیز در این میان سهم بزرگی داشت.

شاعران و نویسندگان زن با سرودن اشعار و نوشتن خاطرات و داستان‌ها، بخشی از حقیقت آن روز را به نسل‌های بعد منتقل کردند. برخی از این آثار در نشریات دهه ۶۰ منتشر شد و برخی دیگر هنوز در آرشیوهای شخصی و خانوادگی باقی مانده است. با این‌حال، بسیاری از این آثار هنری و ادبی، مغفول مانده و کمتر بازخوانی شده‌اند، نه نمایشگاه جامعی از نقاشی‌ها و پوسترهای زنان هنرمند آن دوره برپا شده و نه مجموعه‌ای کامل از نوشته‌های زنان درباره ۱۷ شهریور در دسترس نسل جدید قرار گرفته است.

احیای این حافظه هنری، نه تنها ادای دین به زنان هنرمند و نویسنده آن روزگار است، بلکه می‌تواند پلی میان نسل‌ها باشد، پلی که با کتاب‌ها، مستندها، پادکست‌ها و حتی نمایشگاه‌های هنری امروز جان تازه‌ای می‌گیرد.

۱۷ شهریور تنها یک روز خونین نبود، یک روایت ناتمام است، روایتی که زنان با بوم و قلم می‌توانند دوباره روایت‌سازی کنند.

در خصوص بازتاب هنری و ادبی زنان درباره قیام ۱۷ شهریور، متأسفانه منابع رسمی و شناخته‌شده‌ای که آثار مشخصی از زنان هنرمند یا شاعره در این زمینه را مستند کرده باشند، در دسترس نیست. با این حال، می‌توان پیشنهادهایی برای آثار بالقوه و زمینه‌های تحقیق

ارائه داد:

۱. مرور آرشیو نشریات دهه ۵۰ و ۶۰به‌ویژه مجلات ادبی و فرهنگی که احتمال حضور نوشته‌های زنان درباره انقلاب و قیام وجود دارد.

۲. تحقیق میدانی در مؤسسات فرهنگی و هنری، مراجعه به خانه هنرمندان، انجمن‌های ادبی، مراکز فرهنگی و هنرهای تجسمی در شهرهایی مانند تهران برای شناسایی آثار ملموس یا شفاهی زنان هنرمند.

۳. گفت‌وگو با اهل ادبیات و هنرگفتگو با شاعران، نقاشان، پژوهشگران یا اعضای سابق انجمن‌های هنری که ممکن است آثار یا خاطراتی از زنان هنرمند آن دوره داشته باشند.

۴. جست‌وجو در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازیصفحات ادبی یا هنری که در سال‌های اخیر فعالیت می‌کنند و ممکن است آثاری از زنان منتشر کرده باشند.

مهتا صانعی