رحم اجاره ای و اهدای جنین؛ حلال یا حرام؟

با پیشرفت علم پزشکی، به‌ویژه در حوزهی درمان ناباروری، زوج‌های زیادی که امکان فرزندآوری طبیعی ندارند، می‌توانند با کمک روش‌هایی مانند لقاح مصنوعی، اهدای تخمک و اسپرم، انتقال جنین و استفاده از رحم جایگزین (رحم اجاره‌ای) صاحب فرزند شوند. این روش‌ها در نگاه اول، راه‌حل‌های ساده و کاربردی برای یک مشکل پزشکی به نظر می‌رسند. اما در عمل، با پرسش‌ها و چالش‌های مهمی روبه‌رو هستند؛ به‌ویژه وقتی پای مسائل شرعی، اخلاقی و فقهی به میان می‌آید.

در جامعه‌ای که شرع و اعتقادات دینی با تار و پود و بافت فکری مردم عجین است، تنها موفق بودن این روش‌ها از نظر علمی کافی نیست. باید دید انجام آن‌ها از نظر شرعی چه حکمی دارد. آیا گرفتن اسپرم یا تخمک از فردی غیر از همسر جایز است؟ آیا می‌توان جنینی را که از یک زن و شوهر تشکیل شده، به رحم زن دیگری منتقل کرد؟ حکم لمس و نگاه در مراحل درمان چیست؟ و اصلاً بچه‌ای که با این روش‌ها به دنیا می‌آید، از نظر فقهی فرزند چه کسی محسوب می‌شود؟ این‌ها تنها بخشی از پرسش‌های فقهی است که نیاز به بررسی دقیق دارند.

از طرفی، همه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی مراجع تقلید نظر یکسانی درباره‌ی این موضوعات ندارند. برخی از آن‌ها استفاده از این روش‌ها را تنها در موارد ضروری مجاز می‌دانند و برخی دیگر شرایط ساده‌تری را در نظر گرفته‌اند. به همین دلیل، آشنایی با دیدگاه‌های فقهی درباره‌یاین مسائل برای خانواده‌ها، پزشکان، و حتی قانون‌گذاران اهمیت زیادی دارد.

برای درک بهتر جزئیات این احکام و آگاهی از شرایط صحیح استفاده از این روش‌ها، با حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر «محمدعلی قاسمی» مدیر گروه فقه پزشکی مرکز ائمه اطهار و مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی گفت‌وگو کرده‌ایم.

رحم اجاره‌ای یا رحم جایگزین چیست؟

قاسمی توضیح می‌دهد که یکی از روش‌های فرزندآوری برای زوج‌هایی که دچار مشکلات ناباروری هستند، استفاده از رحم جایگزین یا رحم اجاره‌ای است. وقتی زنی به دلایل مختلف نمی‌تواند فرزندآوری کند، از رحم زن دیگری استفاده می‌شود. یعنی پس از اینکه از تخمک این زن و اسپرم همسرش استفاده شد و در خارج رحم لقاح صورت می‌گیرد، سپس جنین تشکیل‌شده را به رحم زنی که به عنوان رحم اجاره‌ای مطرح است، منتقل می‌کنند.

شرایط استفاده از رحم اجاره‌ای

قاسمی به دلایل عدم توانایی زن در استفاده از رحم خود برای فرزندآوری اشاره می‌کند که شامل سنین بالا، بیماری‌های رحمی، فقدان رحم و خطرات پزشکی برای بارداری می‌شود. در این گونه موارد، متخصصان معمولاً روش رحم جایگزین را به زوج پیشنهاد می‌کنند.

حکم فقهی رحم جایگزین

قاسمی می‌گوید که تقریباً عموم فقها پذیرفته‌اند که در صورت وجود ضرورت، استفاده از رحم اجاره‌ای به خودی خود اشکالی ندارد. رهبر معظم انقلاب نیز به شرطی استفاده از این روش‌ها را جایز می‌دانند که مستلزم لمس و نظر حرام نباشد.

نسب کودکی که از رحم جایگزین متولد می‌شود

فقها بیان کرده‌اند که صاحب اسپرم، پدر اصلی کودک و صاحب تخمک، مادر اصلی او محسوب می‌شود. برخی از فقها نیز معتقدند که زنی که این جنین را در رحم خود حمل کرده، اگر فرزند پسر باشد، با او محرم خواهد بود.

شرایط شرعی تشکیل و انتقال جنین

قاسمی تأکید می‌کند که فرد اهداکننده در انتقال یا ایجاد جنین نباید از مسیر حرام اقدام کند و در گرفتن اسپرم و تخمک باید از طریق همسر شرعی مرد باشد.

محرمیت صاحب رحم و کودک متولدشده

اگر زنی به کودکی شیر بدهد، آن کودک از جهت محرمیت با همهٔ کسانی که فرزندانش محرم هستند، محرم خواهد بود. همچنین، اگر زنی کودکی را در رحم خود پرورش دهد، برخی علما معتقدند که محرمیت ایجاد خواهد شد.

استفاده از رحم جایگزین بدون ضرورت

برخی مراجع تقلید، مانند آیت‌الله خامنه‌ای، به‌طور مطلق انتقال جنین به رحم زن مورد نظر را، حتی بدون ضرورت، جایز می‌دانند. در حالی که برخی دیگر آن را مشکل‌دار می‌دانند.

حکم انتقال یا اهدای تخمک

انتقال تخمک از نظر هیچ‌کدام از فقها اشکالی ندارد، اما اگر لازمه‌اش این باشد که حرامی انجام شود، آن موضوع از بحث خارج است.

حکم استفاده از اسپرم اهدایی

در این زمینه فتوای مراجع عظام تقلید مختلف است. بیشتر فقها استفاده از اسپرم مرد بیگانه را در رحم خانمی که همسر او نیست، جایز نمی‌دانند، در حالی که آیت‌الله خامنه‌ای این عمل را به شرط رعایت احکام شرعی جایز می‌دانند.

لقاح مصنوعی و سلول‌های جنسی دو نامحرم

تلقیح مصنوعی تخمک و اسپرم زن و مرد نامحرم در محیط آزمایشگاهی به خودی خود اشکال ندارد، اما اگر با آشکار شدن نواحی خصوصی بدن یا لمس و نگاه در روند درمان همراه باشد، حرام است.

اجاره رحم و اجازه همسر

عموم فقهایی که در این زمینه نظر فقهی داده‌اند، فرموده‌اند که باید با اجازه همسرش باشد.

جمع‌بندی فتاوای درمان ناباروری

بر اساس فتاوای ارائه‌شده، اصلِ انجام روش‌هایی مانند لقاح مصنوعی، انتقال جنین و استفاده از رحم جایگزین، در صورتی که با گناه همراه نباشد، به خودی خود جایز است. در مواردی که ضرورت پزشکی وجود داشته باشد، حرمت برداشته می‌شود. در نهایت، مراجعه به فتوای مرجع تقلید هر فرد ضروری است تا از پیامدهای دینی، اخلاقی و قانونی جلوگیری شود.

خبرگزاری فارس