خانواده، ستاد مدیریت بحران

درحالی‌که بسیاری از تحلیل‌ها طی روزهای گذشته ناظر به مسائل امنیتی، نظامی یا سیاسی تحولات اخیر کشور بوده است، برخی صاحب‌نظران حوزه اجتماعی و فرهنگی معتقدند که نباید از نقش کلیدی نهاد خانواده در مدیریت اجتماعی بحران‌ها غفلت کرد. حمیده رضایی، کارشناس حوزه خانواده و فعال فرهنگی، در گفت‌وگو با خبرنگار فارس با نگاهی جامعه‌شناختی و تجربی به این موضوع می‌گوید: آنچه در روزهای اخیر در کشور ما رخ داد، بازگشت پرشتاب عاملیت اجتماعی به نهاد خانواده بود؛ تحولی که می‌توان آن را یکی از پدیده‌های مهم و امیدبخش این مقطع حساس دانست.

به گفته رضایی، در چند دهه گذشته یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های فعالان حوزه خانواده، کاهش تدریجی انگیزه و قدرت نقش‌آفرینی خانواده‌ها در عرصه‌های اجتماعی بوده است. او تأکید می‌کند: در سال‌های پس از دفاع مقدس و هم‌زمان با تغییرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، نقش سنتی و تمدنی خانواده در بسیاری از حوزه‌ها کم‌رنگ شد. به‌تدریج کارویژه‌های تربیتی، فرهنگی، هویتی و حتی عاطفی خانواده به نهادهای دیگر مانند مدرسه، رسانه یا نظام حکمرانی واگذار شد و از خانواده تنها نهادی زیستی باقی ماند.

رضایی تصریح می‌کند که این روند، نوعی عادت به کناره‌گیری و سکون را به خانواده تحمیل کرد و برخی ساختارهای تصمیم‌گیر نیز به‌جای احیای نقش خانواده، تلاش کردند نقش او را جبران یا جایگزین کنند.

اما به گفته این کارشناس، تحولات روزهای اخیر، بار دیگر ظرفیت عظیم خانواده ایرانی را فعال کرده است. او می‌گوید: در صحنه‌های مختلف اجتماعی، از صف‌های طولانی سوخت‌گیری گرفته تا میزبانی از مهمانان غیربومی، از فعالیت‌های حمایتی و داوطلبانه تا مشارکت در آرام‌سازی فضاهای عمومی، خانواده‌ها نقش بی‌نظیری ایفا کردند؛ آن هم بدون فراخوان رسمی، بدون برنامه‌ریزی دولتی و تنها بر پایه حس مسئولیت و تعلق اجتماعی.

رضایی با اشاره به تجربه دوران کرونا، یکی از نشانه‌های روشن ظرفیت بالقوه خانواده‌ها را ایفای نقش جایگزین در آموزش فرزندان می‌داند و یادآور می‌شود: مادری که در ایام کرونا با تمام وجود جای خالی معلم را پر کرد، نشان داد اگر برای خانواده نقش تعریف شود، نه‌تنها از آن فرار نمی‌کند، بلکه با همه توان در آن نقش حاضر می‌شود. ما در تعریف و انتقال این نقش‌ها به خانواده غفلت کرده‌ایم.

وی با انتقاد از نهادهای فرهنگی و اجتماعی که گاه خانواده را به‌عنوان «مسئله‌ای برای حل» تعریف می‌کنند، تأکید می‌کند که خانواده باید به‌عنوان «راه‌حل» دیده شود، نه مسئله. به گفته رضایی، امروز وقت آن است که نگاه‌ها از مداخله به‌جای خانواده، به حمایت از نقش‌آفرینی خانواده تغییر کند.

این فعال حوزه خانواده همچنین به نقش نوجوانان و جوانان در تحولات اخیر اشاره کرده و می‌گوید: برخلاف آنچه گاه در رسانه‌ها درباره بی‌هویتی نسل جدید یا بحران هنجاری نوجوانان گفته می‌شود، آن‌ها در این روزها نشان دادند که چقدر پای‌کارند، چقدر اهل مسئولیت‌پذیری‌اند، و چقدر ظرفیت ایجاد تحول دارند؛ فقط کافی است که آن‌ها را متهم نکنیم و فرصت مشارکت و نقش‌پذیری را در اختیارشان قرار دهیم.

رضایی در بخش پایانی تحلیل خود، تفاوت میان «امنیت» و «احساس امنیت» را یکی از موضوعات کلیدی در مدیریت اجتماعی بحران دانسته و می‌افزاید: اگر امنیت را عمدتاً مردان در میدان تأمین می‌کنند، احساس امنیت در خانه‌ها به دست زنان ایجاد می‌شود. مادران امروز باید نگهبانان احساس امنیت در خانواده‌ها باشند، همان‌طور که مردان در صف دفاع از امنیت کشور هستند.

وی معتقد است که آینده پایدار اجتماعی، بدون عاملیت فعال خانواده ممکن نیست و آنچه در این روزها دیدیم، تنها یک نمونه از این واقعیت است که خانواده، اگر نقش پیدا کند، می‌تواند دوباره ستون اصلی جامعه ایرانی باشد.

خبرگزاری فارس