جشنواره فجر ۴۳؛ زنان در قاب سینما، فراتر از کلیشه

چهل و سومین جشنواره فیلم فجر، با تمام فراز و نشیب‌هایش، به ایستگاه پایانی رسید و فرصتی مغتنم را برای بازخوانی آثار به نمایش درآمده فراهم آورد. در میان انبوه فیلم‌های این دوره، که غالباً با محوریت قهرمانان مردانه ساخته شده بودند، معدود آثاری با تمرکز بر نقش زنان، زوایای پنهان و ناگفته‌ای از تاریخ، اجتماع و روابط انسانی را به تصویر کشیدند. در این نوشتار، به بررسی اجمالی چند فیلم با رویکردی زنانه می‌پردازیم.

نخست، به سراغ فیلم «موسی کلیم‌الله» می‌رویم؛ اثری فاخر که با نگاهی نو به زندگی حضرت موسی (ع)، بر نقش محوری و الهام‌بخش مادر ایشان، یوکابد، تمرکز می‌کند. مریلا زارعی، با ایفای نقش یوکابد، نه تنها رنج‌ها و چالش‌های یک مادر را به تصویر می‌کشد، بلکه با هنرمندی تمام، ایمان، فداکاری و شجاعت این زن بزرگ را به نمایش می‌گذارد. تصویری که قرآن کریم از یوکابد ارائه می‌دهد، زنی است که با الهام از وحی، فرزند خود را به نیل می‌سپارد و به وعده الهی ایمان دارد.

نمایش این صحنه‌ها در قالب فیلم، دریچه‌ای نو به درک عمیق‌تر این مفاهیم گشوده و به مخاطب امکان می‌دهد تا با احساسات و تجربیات شخصیت‌ها هم‌ذات‌پنداری کند. در کنار یوکابد، شخصیت آسیه، همسر فرعون نیز در فیلم برجسته می‌شود؛ زنی که در اوج قدرت و ثروت، قلبش مملو از عشق و انسانیت است و با حمایت از موسی (ع)، چراغ امید را در دل تاریکی روشن نگه می‌دارد.

در ادامه، به فیلم «اشک هور» به کارگردانی مهدی جعفری می‌پردازیم؛ روایتی تکان‌دهنده از انتظار ۲۲ ساله یک مادر برای بازگشت فرزند شهیدش. رویا افشار، با بازی بی‌نظیر خود در نقش این مادر، تصویری ماندگار از صبر، استقامت و امید را به یادگار می‌گذارد. «اشک هور» ادای احترامی است به تمام مادران شهیدی که سال‌ها چشم‌انتظار بازگشت جگرگوشه‌های خود بوده‌اند.

با این حال، فیلم در زمینه قصه‌پردازی با کاستی‌هایی مواجه است. ضعف در شخصیت‌پردازی، به گونه‌ای که عمده شخصیت‌های اصلی داستان فاقد عمق و پیچیدگی لازم هستند، و ریتم کند روایت، از جمله عواملی هستند که پتانسیل دراماتیک قصه را محدود کرده‌اند. این عوامل سبب شده‌اند تا مخاطب نتواند ارتباط عمیقی با شخصیت‌ها برقرار کند و به درستی با رنج و انتظار مادر شهید همراه شود.

سپس، به فیلم «خاتی» به کارگردانی فریدون نجفی می‌رسیم؛ درامی اجتماعی زیست‌محیطی که به ارتباط انسان با طبیعت و حیوانات می‌پردازد و زن بودن در حاشیه طبیعت را روایت می‌کند. فیلم، داستان تقابل انسان و حیوان را در دل طبیعت ایران روایت می‌کند و در فضای زندگی عشایری، تعارضات و چالش‌های یک زن مقاوم را به نمایش می‌گذارد. خاتی در جایگاه یک زن، قرار است هم از محیط زندگی خود دفاع کند و هم با تعصبات و خرافاتی که او را مسئول آسیب‌های ناشی از بازگشت یک خرس می‌دانند، مقابله کند. با این حال، این تقابل به اندازه کافی دراماتیک نشده و مخاطب در شناخت شخصیت خاتی و درک انگیزه‌های او دچار سردرگمی می‌شود.

از سویی، انتخاب عنوان «خاتی» برای فیلم، این انتظار را ایجاد می‌کند که با یک پرتره زنانه عمیق و چندلایه روبرو شویم، اما در عمل، زن بودن خاتی به عنوان یک عنصر محوری در داستان به درستی مورد توجه قرار نمی‌گیرد. اشاره‌های پراکنده به مسائلی مانند قضیه ازدواج با بیوه برادر شوهر یا رسم خون بس، تنها به عنوان عناصری حاشیه‌ای در فیلم مطرح می‌شوند و تاثیری در شکل‌دهی شخصیت خاتی و درک بهتر شرایط او ندارند. در نهایت، «خاتی» با وجود سوژه بکر و لوکیشن‌های جذاب، نتوانسته به اثری درگیرکننده و تاثیرگذار تبدیل شود و به دلیل ریتم آرام و قصه کم‌رمق خود، مخاطب را با خود همراه نمی‌کند.

در نهایت، به فیلم «شوهر ستاره» به کارگردانی ابراهیم ایرج‌زاد می‌پردازیم؛ اثری که با محوریت شخصیت ستاره، زنی بیوه و کارگر، به مسائل و چالش‌های زنان در جامعه می‌پردازد. با این حال، به نظر می‌رسد که «شوهر ستاره» در به تصویر کشیدن مردان، رویکردی یک‌سویه دارد و آن‌ها را یا عامل مشکلات زنان یا افرادی منفعت‌طلب نشان می‌دهد. این نگاه، از پیچیدگی روابط انسانی غافل شده و می‌تواند به تقویت کلیشه‌های جنسیتی دامن بزند.

از منظر نظریه فمینیستی فیلم، «شوهر ستاره» تلاش کرده تا با تمرکز بر مشکلات ستاره، به طیف گسترده‌ای از مسائل زنان بپردازد، اما با وجود باورپذیر بودن داستان و شخصیت‌پردازی دقیق، گاهی باعث سطحی شدن مسائل و عدم تعمق کافی در آن‌ها می‌شود. نگاهی که در این پردازش به مسائل زنان وجود دارد خود عاملیت زن را کمرنگ می‌بیند و باعث می‌شود مخاطب در تمامی این مشکلات مردان را مقصر بداند.

سینما، آینه‌ای تمام‌نما از واقعیت نیست و هر فیلم، تنها یک برداشت و تفسیر از جامعه ارائه می‌دهد.

«شوهر ستاره» نیز از این قاعده مستثنی نیست و نمی‌توان آن را به عنوان یک تصویر کامل و بی‌نقص از روابط زن و مرد در جامعه در نظر گرفت. مهم این است که پس از دیدن فیلم، به تفکر و تعمق در مورد مسائل مطرح‌شده بپردازیم و سعی کنیم با دیدگاهی باز و منصفانه، به تحلیل و بررسی این مسائل بپردازیم.

فیلم شناخت